Sholi ekin dalalarni lazеr nivеliri yordamida tеkislash va kartalashtirish

Xorazm viloyatidagi deyarli barcha sug‘oriladigan yerlar (266112 gektar , 7068 gektari bog‘zorlar, 1217 gektar uzumzor, 4158 gektar tutzor, 147 gektar boshqa mevali ko‘chatzorlar, 3829 gektari bo‘z yerlar, 7 gektar pichanzorlar bo‘lib jami sug‘oriladigan qishloq xo‘jalik yer turlari 222571 gektarni, aholi tomorqalarida sug‘oriladigan maydonlar jami 43108 gektar, shundan ekin yeri 37674 gektar shundan aholi dala tomorqasi 23744 gektar, bog‘ va boshqa mevali daraxtlar egallagan yer maydoni 5434 gektar, Bog‘dorchilik va sabzavotchilik uyushma y erlari (dacha uchastkalari) 91 gektar sug‘oriladigan o‘rmonzorlar 342 gektarni tashkil qilad i. ) sho‘rlangan yoki ikkilamchi sho‘rlanish jarayonlariga duchor bo‘lgan.

Masalan, 1995, 2000-2001, 2008 va 2012 yillarda suv kamligi sug‘orma dehqonchilikni yuritishning eski usullaridan yangi, Xorazm viloyati sharoitiga mos keladigan ilg‘or texnologiyalarga o‘tish zarurati borligini yaqqol ko‘rsatdi. Xorazm viloyatida eski ishlov berish usullari bilan intensiv dehqonchilik qilish, ogʻir qishloq xoʻjaligi texnikasidan tez-tez foydalanish va CO2 chiqindilari (yoqilgʻi yonishi natijasida), shuningdek, yuqori surʼatlarda sugʻorish tuproqning shoʻrlanishiga, natijada donchilikning monokulturasi bilan birga tuproqning degradatsiyasiga olib keldi [1].

Muammoning ta'rifi: Oʻzbekistonda yerni anʼanaviy (qoʻpol) rejalashtirish qishloq xoʻjaligining odatiy amaliyotining bir qismi boʻlgan. Hozirgi vaqtda moliyaviy, texnik va boshqa vositalarning etishmasligi tufayli qishloq xoʻjaligi ishlab chiqaruvchilari yuzaga kelishi mumkin boʻlgan salbiy oqibatlarni bilsalarda, yerlarni tekislash bilan shugʻullanishlari tobora kamayib bormoqda. An'anaviy rejalashtirish amalga oshirilgan yoki umuman amalga oshirilmagan dalalarda begona o'tlar ko'payadi, o'simliklarning notekis unib chiqishi va pishib etishi hosilning pasayishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda Xorazm viloyatidagi sug‘oriladigan yerlarning 60% dan ortig‘i sho‘rlanish darajasi yuqori va yer osti suvlari darajasi yuqori bo‘lib, dalalarda suvning notekis taqsimlanishi natijasida hosil bo‘lib, natijada tuproq degradatsiyasiga olib keladi.

Ilgari tuproqqa intensiv ishlov berish, ko‘proq o‘g‘it va pestitsidlarni qo‘llash orqali hosildorlikni oshirishga harakat qilingan. Biroq, uzoq muddatli jahon amaliyoti shuni ko'rsatadiki, bu muqarrar ravishda yanada ko'proq qurib ketishiga, tuproq tuzilishi va unumdorligining tobora yomonlashishiga, ularning o'simliklarning o'sishi va rivojlanishi uchun zarur bo'lgan namlikni to'plash qobiliyatining pasayishiga olib keladi [7].

Xorazm viloyatida ham Oʻzbekistonning deyarli barcha viloyatlarida boʻlgani kabi qishloq xoʻjaligi ekinlarini yetishtirish faqat sugʻorma dehqonchilik sharoitidagina mumkin. Dalalarni sug'orishda asosan jo'yak va chekka sug'orish qo'llaniladi va bu sug'orishlarning samaradorligi bevosita dalani rejalashtirishga bog'liq.

Resursni tejovchi texnologiyalar tizimidagi asosiy nuqtalardan biri bu yerni lazer bilan tekislash bo‘lib, u resurslarni tejovchi texnologiyalarga yanada o‘tishga yo‘l ochishga mo‘ljallangan. Lazerli tekislash - bu ma'lum bir sirt ustida qirg'ichning balandligini boshqaradigan lazer nurlari yordamida yuqori aniqlikdagi topografik maydonning bir xilligiga erishish texnologiyasi. Lazerli tekislash amalga oshirilgan dalalar tekis, bir xil sirt, suvning teng taqsimlanishi va sug'orish samaradorligining yuqoriligi bilan ajralib turadi.

Yerni lazer bilan tekislashning mohiyati nafaqat yerni dastlabki tayyorlash usulida, balki suv resurslaridan samarali foydalanish va saqlash usulida hamdir. Maxsus texnika yordamida yerni lazer bilan tekislash suvni tejash, sug‘orish suvining taqsimlanishini yaxshilash, sug‘orish suvidan foydalanish samaradorligini oshirishning keng ko‘lamda isbotlangan, ishlatishda qulay va samarali usuli hisoblanadi. Bularning barchasi yuqori hosil olish va umuman, ekologik jihatdan sog‘lom qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Lazerli tekislashning narxi ancha yuqori va an'anaviy mexanik tekislash xarajatlaridan ancha yuqori. Biroq, dalalarda suv sarfining kamayishi (25% gacha), bir xil ko'chatlar, o'simliklarning o'sishi, rivojlanishi va pishib etishi nuqtai nazaridan hosildorlikning oshishi va yuqori hosil dastlabki xarajatlarni qoplaydi va erning degradatsiyasini (masalan, sho'rlanishni) kamaytirishga yordam beradi. Bundan tashqari, lazerni rejalashtirish 5-8 yil ichida 1 martadan ko'p bo'lmagan holda amalga oshirilishi mumkin [6].

Tajribalar shuni ko'rsatadiki, yangi texnologiyani joriy etishda ikkita asosiy to'xtatuvchi omil mavjud: bu texnologiya mavjudligidan xabardor bo'lmaslik va texnik jihozlarning etishmasligi.

Qishloq xo‘jaligining barqarorligi va samaradorligini ta’minlash uchun butun dunyoda qo‘llanilayotgan zamonaviy, samarali usullar, masalan, erlarni lazer tekislash, suvni tejovchi usullar bilan birgalikda mahalliy sharoitga moslashtirilishi va joriy etilishi kerak. Ilgari bu texnologiyalar asosan ilmiy maqsadlarda ishlatilgan va keng qo'llanilmagan.

Ushbu texnologiyalardan foydalanish viloyat qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari o‘rtasida keng tarqalishi va ularni kelgusida qo‘llashning sezilarli darajada qisqarishiga, shu bilan birga mavjud suv resurslaridan foydalanish samaradorligining oshishiga, suv resurslarining barqaror o‘sishiga olib kelishi kutilmoqda.

Bugungi kun sug‘orma dehqonchilik tizimida qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirishda suv resurslaridan samarali foydalanish – zahmatkash dehqon va fermerlarimiz faoliyatidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Sug‘oriladigan ekin maydonining tekis bo‘lishi ekin dalasining barcha qismlarini bir tekis namlash, meliorativ holatini yaxshilash, urug‘larni bir tekis undirish, ekinni oziq moddalar bilan bir xil ta’minlash va ularni bir tekis rivojlantirish, sug‘orishga ishlatiladigan suvni tejash, uning samaradorligini va ekinlar hosildorligini hamda iqtisodiy samaradorlikni oshirish imkoniyatlarini yaratadi.

Bundan tashqari, dala yuzasi tekis bo‘lgan maydonlarda texnik vositalarni ishlatish engillashadi, ѐqilg‘i sarfi kamayadi va ish unumdorligi ortadi.

1-bosqich . Lazer nivelirining nur tarqatish moslamasi kerakli holatga o‘rnatiladi.

2-bosqich . Erning notekislik darajasi lazer niveliri yordamida o‘lchab chiqiladi, ya’ni topografik o‘lchash ishlari bajariladi.

Barchaga ma’lumki, yerlarni an’anaviy usulda tekislashda 2 ta uskuna: traktor va tekislash uskunasi skreper yoki qisqa-uzun bazali tekislash moslamasi ishtirok etadi.

3-bosqich . Yer kerakli darajaga kelguniga qadar tekislash ishlari amalga oshiriladi.

1-rasm Sholi ekin dalalarni lazer nivelirda syomka qilish

Ushbu moslamalar bevosita traktor haydovchisi tomonidan boshqariladi. Er yuzasining past va baland joylari traktor haydovchisi, yoki fermer tavsiyasiga ko‘ra ko‘z bilan chamalab, tekislanadi. Ushbu an’anaviy tekislash usulida dala maydon yuzasining past-balandligi o‘ta aniq qilib tekislandi deganda ham, har bir gektar maydondagi farqi kamida 10-12 sm ni tashkil qiladi. Bu bitta sug‘orish davomida har bir gektar maydonga keragidan ortiqcha 200-300 m3 suv sarf bo‘ladi, deganidir [7].

4-bosqich . Yer tekislanib bo‘lganidan so‘ng, nazorat o‘lchash ishlari bajariladi, so‘ngra esa sug‘orish ishlarini amalga oshirish mumkin.

Agar, bitta fermer 50 gektar maydonga ekin ekadigan bo‘lsa va ekinini vegetatsiya davrida 4 marta sug‘oradigan bo‘lsa, yuqoridagi hisob -kitoblarga ko‘ra har bir gektarga 800 - 1200 m3 , umumiy dala maydoniga esa 40 000 -60 000 m3 suv, ortiqcha sarf bo‘ladi. Shuning uchun, yerlarni lazer nivelirida tekislash eng dolzarb masala hisoblanadi.

Yerlarni lazer nivelirida tekislash deganda, dala maydon yuzasidagi eng past va baland joylar farqi 1-3 smdan oshmaydigan hatolik darajasiga ega bo‘lgan maxsus jihozli lazer nivelirli qurilmalarda tekislash usuli tushuniladi.

Lazer nivelirida tekislashning afzalliklari:

-sug‘orishga sarflanadigan suv 20-25 foizga tejaladi;

-tuproq sho‘rlanishining kamayshiga erishiladi;

-sug‘orish vaqti, ishchi kuchi, energiya sarfi kamayadi;

• -ekinlar bir tekisda unib chiqadi;

• -ekinlar bir xil namlik va oziqa bilan ta’minlanadi;

  -bug‘doy-sholi hosili gektariga 4-7 s ga oshadi;

  -yuqori hosil fermerlar uchun qo‘shimcha daromad manbai hisoblanadi.

Xulosa . Yerlarni lazer nivelirida tekislash texnologiyasini ommalashtirish – Respublikamizning barcha viloyatlarida ko‘rgazmalar, dala mashg‘ulotlari, amaliy seminar-treninglarni tashkil qilish – fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa yer egalarining bilim saviyasini oshiradi. Shuni unitmangki, sug‘orma dehqonchilikda yerlarni lazer nivelirida tekislash – bu shunchaki tuproqni ko‘chirish emas, balki kam suv sarflab, yuqori hosil va qo‘shimcha daromad olish manbaidir!

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

• 1.    Авезов С.А Хоразм вилояти қишлоқ хо‘жалигини ҳудудий ташкил этишда картографик методдан фойдаланиш геог. фани. дотс. автореф. – Т.: 2010

• 2.    Хоразмий А.Х. Хоразм деҳқончилигининг илмий асослари. – Т.: ФАН, 1996. -115 б.

• 3.    Қурбонниёзов Р. Хоразм географияси. - Урганч: Хоразм, 1997.-115 б.

• 4.    Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. – Т.: Фан, 1959. - 323 б.

• 5.    Mirzaliyev T., Musayev I., Safarov E. Ijtimoiv-iqtisodiy kartografiua. – T.: Yangi asr avlodi, 2009. – 145.b.

• 6.    М.Матчанов, У.Қаландаров, Хоразм вилояти қишлоқ географияси УрДУ ноширлик бўлими, 2017

• 7.    Турсунов Л., Курязов С., Эгамбердиев О. Хоразм воҳасининг тупроқ қоплами ва унинг хусусиятларини шакллантиришида табиий ва антропоген омилларнинг роли//Ўзбекистон география жамияти ахбороти. – Т., 2002. - №22. - Б. 35-37.

"Экономика и социум" №7(98) 2022