Айта ишлаш саноати корхоналарида кластерларни ривожлантиришнинг стратегик йўналишлари

Мамлакатмизда қайта ишлаш саноати корхоналарини кластер тизими асосида ривожлантириш, уларни қайта ишлаш имкониятларини янада кенгайтириш ҳамда кластер тизимини такомиллаштириш борасида кўплаб ислоҳотлар амалга оширилиб келинмоқда. Шунга қарамасдан, қайта ишлаш саноати корхонларида кластер тизимидан самарали фойдаланишнинг стратегик йўналишлари аниқ эмаслиги бугунги кунда ҳал қилиниши лозим бўлган муаммолардан бири сифатида долзарб аҳамият касб этмоқда.

Кўплаб иқтисодчи олимлар томонидан ҳам олиб борилаётган тадқиқотлар доирасида ушбу муаммони ечишга қаратилган илмий тадқиқотлар тўлиқ олиб борилмаган. Чунки, қайта ишлаш саноати корхонларида кластер тизимини самарали ишлаши учун инновацион ечимларга эга бўлган замонавий стратегик ёнлошувлар ишлаб чиқилмаган бўлиб, қайта ишлаш саноати корхоналарида замонавий стратегик ёндошувларни ишлаб чиқиш энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Бу борада Муҳтарам, Президентимиз томонидан янги ислоҳотлар амалга ошириб келинмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5853-сон Фармони қабул қилинди.

Фармонга кўра, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кластер тизими асосида қайта ишлаш ҳамда кластерларни ривожлантиришнинг замонавий стратегияларини амалиётга татбиқ этишга қаратилган бир қатор устувор вазифалар белгилаб берилган:

қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат тармоғини модернизациялаш, диверсификация қилиш ва барқарор ўсишини қўллаб-қувватлаш учун хусусий инвестиция капитали оқимини кўпайтиришни назарда тутувчи соҳада давлат иштирокини камайтириш ва инвестициявий жозибадорликни ошириш механизмларини жорий қилиш [1] каби муҳим бўлган вазифалар келтириб ўтилган.

Қолаверса, бугунги кунда мамлакатимиз иқтисодиётининг жадал тараққиётини таъминлаш учун таркибий ислоҳотларни амалга ошириш, етакчи тармоқларни модернизация ва диверсификация қилиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Акс ҳолда нафақат иқтисодиётимиз ривожини, балки миллий тараққиётнинг юксак суръатларини ҳам таъминлаб бўлмайди.[2]

Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, қайта ишлаш саноати корхоналарида кластерларни ривожлантиришнинг янги стратегик йўналишларини такомиллаштириш масаласи бугунги кунда мамлакатимиз иқтисодиётини барқарор даражада ривожланишини таъминлашга хизмат қилади.

Мавзуга оид адабиётларнинг таҳлили

Ҳудудларни ривожлантиришда инновацион кластерлашнинг янги стретегик йўналишлари ҳамда агросаноат кластерларини ривожлантиришда стратегияларни бошқаришга қаратилган бир қатор муаммо ва долзарб масалаларни Д.В.Завьялов, О.В.Сагинова, Н.Б.Завьялова [3] ва Ildar Ablaev [4] сингари хорижлик олимлар ўрганишган.

Ўзбeкистонда озиқ-овқат маҳсулотларини кластер тизими асосида қайта ишлаш бўйича иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш ва изчил давом эттириш механизмлари, кластер тизими асосида иқтисодиёт тармоқларини ривожлантириш, кластерларни ривожлантиришда янги стратегияларни жорий этиш, хусусан қайта ишлаш саноати корхоналарини модернизация ва диверсификация қилиш, ишлаб чиқариш ҳажмини барқарор ошириб боришнинг ташкилий-ҳуқуқий ва назарий-услубий асослари мамлакатимиз Прeзидeнти Ш.Мирзиёевнинг асарлари ва маърузаларида кeнг баён этилган.

Агросаноат кластерларини ривожлантиришнинг янги стратегик йўналишлари, қишлоқ xўжалиги тараққиётида агросаноат кластерларининг тутган ўрни ҳамда кластер тизимида янги инновацион йўналишларни такомиллаштириш юзасидан илмий-тадқиқот ишлари мунтазам олиб борилган, бунда И.С.Очилов ва Б.К.Абдумуминов[5], Т.Т.Жўраев ва М.Э.Ҳамидов[6] сингари олимларнинг илмий фаолиятини алоҳида эътироф этиш мумкин.

Тадқиқот методологияси

Тадқиқот методологияси асосини мамлакатимизда қайта ишлаш саноати корхонарини кластер тизими асосида ривожлантиришга оид қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5853-сонли Фармони,

Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Янги Ўзбекистон стратегияси” номли китобида таъкидланган иқтисодиёт тармоқларини модернизация қилиш, қишлоқ хўжалигини жадал ривожлантириш, кластер тизимидан самарали фойдаланиш ҳамда янги стратегик йўналишларини такомиллаштиришга қаратилган масалалар ташкил этади.

Тадқиқотни амалга оширишда тадқиқот жараёнида мантиқий фикрлаш, статистик таҳлил, кузатув ва қиёсий таҳлил, абстракт фикрлаш ҳамда илмий умумлаштириш каби усуллардан кенг фойдаланилган. Шунингдек, мантиқий, тизимли ва таркибий ёндашувлардан ҳам фойдаланилган.

Таҳлил ва натижалар

Бугунги кунда мамлакатимизда қайта ишлаш саноати корхоналарида кластерларни ривожлантиришнинг янги стратегик йўналишларини жорий этиш ҳамда кластер тизимида инновацион ўзгаришларни янада жадалаштириш замон талабига айланиб бормоқда. Иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, кластер тизимини ривожлантиришнинг янги инновацион стратегияларини амалга ошириш мамлакатмиздаги қайта ишлаш саноати корхоналарини иқтисодий самарадорлигини юқори даражада ошишини таъминлайди.

Бунинг учун, олиб борилаётган тадқиқот ишимиз доирасида Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган бир қатор муҳим аҳамиятга эга бўлган иқтисодий кўрсаткичларни статистик таҳлилларини ўрганиб чиқдик.

Қуйидаги расмда, Давлат статистика қўмитасининг маълумотларига кўра, 2021 йилнинг январь-март ойларида натура шаклида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажми қўйидагича бўлган:

1-расм. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини 2021 йилнинг январь-март ойларида ишлаб чиқариш ҳажми1

Расмдан кўриниб турибдики, 2021 йилнинг январь-март ойларида натура шаклида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажми қуйидагича бўлиб, сабзавотлар ишлаб чиқариш 65,7 минг тонна ўсиш суръати эса 105,0 фоизни ташкил этган, гўшт маҳсулотларини (тирик вазнда) ишлаб чиқариш 493,2 минг тонна ўсиш суръати эса 103,5 фоизни ташкил этган, сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш 1823,3 минг тонна ўсиш суръати эса 102,6 фоизга тенг ҳамда тухум маҳсулотларини ишлаб чиқариш 1374,4 млн/дона ўсиш суръати эса 100,2 фоизни ташкил этганлиги кўрсатиб ўтилган.

Қайта ишлаш саноати корхоналарида кластер тизимини ривожлантириш бугунги кунда кўплаб иқтисодий омилларга боғлиқ бўлиб, юқорида кўрсатиб ўтилган иқтисодий кўрсаткичларни таҳлили шуни кўрсатадики, қайта ишлаш саноати ва қишлоқ хўжалиги соҳасида такомиллаштирилиши лозим бўлган бир қатор масалаларни мавжудлигини кўрсатиб бермоқда.

Шунинг, учун ҳам қайта ишлаш саноати корхоналарида кластерларни ривожлантиришнинг замонавий стратегик йўналишларини татбиқ этишга бўлган эҳтиёж кундан-кунга ортиб бормоқда. Мамлакатимизда бу борада янги инновацион ташаббусларни жорий этиш ҳамда уларни амалиётга кенг татбиқ этиш, қайта ишлаш саноати соҳасидаги энг муҳим ривожланиш кўрсаткичларидан бири ҳисобланади.

1

Бунинг учун қайта ишлаш саноати корхоналарида қуйидаги диаграммада кўрсатиб ўтилган кластер тизимини ривожлантиришнинг замонавий стратегик йўналишларини татбиқ этиш лозимдир. Диаграммада кўрсатиб ўтилган стратегик йўналишлар бугунги кунда қайта ишлаш саноати корхоналарида жорий этилиши муҳим бўлган замонавий йўналишлар ҳисобланади.

1-диаграмма.

Қайта ишлаш саноати корхоналарида кластер тизимини ривожлантиришнинг замонавий стратегик йўналишлари2

Канта ишлаш саноати корхоналарида кластер тизимини ривожлантирншнинг замонавий стратегик нуналншларп

Кластерлар фаолиятини тартибга солувчи хукукий-меъёрий асосларни жорий этиш

Кластерлар фаолиятини бадолашда миллим рейтинг тизимини ишлаб чикиш дамда доимий тарзда бадолашни йулга куйиш

Кбайта ишлаш саноати корхоналарида кластер тизимини ривожлантириш булимларини ташкил этиш

Кластерлар фаолиятини яхлит тизим сифатида ягона бренд остида бирлаштирадиган "Миллим кластер” корпорациясини ташкил этиш

Кластер тизимини такомиллаштириш бумича узок муддатга мулжалланган стратегик дастурларни ишлаб чикиш

Кластерлар фаолиятини бошкаришда инновацион-консалтинг марказини ташкил этиш

Диаграммадан кўринадики, ушбу стратегик йўналишлар қайта ишлаш саноати корхоналаридаги кластер тизимини ривожлантиришда янги инновацион йўналишлар бўлиб, улардан тўғри самарали тарзда фойдаланиш қайта ишлаш саноати корхоналарида кластер тизимини такомиллаштиришга ҳамда корхоналардаги стратегик имкониятларни янада кенгайишини таъминлайди.

Хулоса ва таклифлар

Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, бугунги кунда мамлакатимиздаги қайта ишлаш саноати корхоналарида кластер тизимини ривожлантиришнинг замонавий стратегик йўналишларини ишлаб чиқиш борасида бир қатор муаммолар мавжуд бўлиб, уларни бартараф этиш долзарб масалалардан бири ҳисобланади.

Бунинг учун қайта ишлаш саноати корхоналарида кластер тизимини ривожлантиришнинг янги инновацион стратегик йўналишларини аниқ ишлаб чиқиш, уларни такомиллаштириш ҳамда амалиётга татбиқ этиш мақсадга мувофиқдир. Замонавий стратегик йўналишларни ишлаб чиқиш қуйидаги бир қатор омилларга боғлиқ бўлиб:

• -    кластерлар фаолиятини тартибга солувчи ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар базасини аниқ жорий этиш;

• -    кластер тизимини ривожлантириш учун янги бўлимларни ташкил этиш;

• -    кластерлар фаолиятини такомиллаштириш бўйича узоқ муддатга мўлжалланган стратегик дастурларни ишлаб чиқиш;

• -    кластерлар фаолиятини бошқаришда инновацион-консалтинг марказини ташкил этиш;

• -    кластерлар фаолиятини яхлит тизим сифатида ягона бренд остида бирлаштирадиган “Миллий кластер” корпорациясини ташкил этиш бўйича асосланган таклифларни қонун ҳужжатларига киритишдан иборатдир.

Юқорида келтирилган тавсияларни амалиётга жорий этилиши натижасида, қайта ишлаш корхоналарида кластерларни ривожлантиришнинг янги стратегик йўналишлари жорий этилиши ҳамда корхоналарни юқори даражада иқтисодий ўсишига эришилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

• 1.    Ўбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПФ-5853-сонли Фармони. 2019 йил 23 октябь.

• 2.    Мирзиёев Ш.М. “Янги Ўзбекистон стратегияси”. – Т.: “O’zbekiston” нашриёти, 2021. - 464 б.

• 3.    Д.В.Завьялов, О.В.Сагинова, Н.Б.Завьялова “Управление развитием агропромышленных кластеров”, Российский экономический университет им. Г.В. Плеханова, Москва, Россия 2018 йил.

• 4.    Ildar Ablaev “Innovation Clusters and Regional Development”, Research Article: 2018 Vol: 17 Issue: 3, Kazan Federal (Volga Region) University.

• 5.    И.С.Очилов, Б.К.Абдумуминов. Кластер тизимида инновацион самарадорлик масалалари . “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019.

• 6.    Т.Т.Жўраев, М.Э.Ҳамидов “Development of agro-industrial clusters in Uzbekistan and their role in agricultural development” International Finance and Accounting: Vol. 2019: Iss. 2, Article.

• 7.     https://stat.uz

  "Экономика и социум" №6(97) 2022