Уймалардаги исариш жараёнларини талил илиш

Қуйма деталлар ишлаб чиқарувчи заводлардаги нуқсонларнинг асосий турларидан бири қисқариш нуқсонлари бўлиб уларга қуйидагилар киради: қисқариш бўшлиқлари, қисқариш ғоваклари, иссиқ ва совуқ ёриқлар, ҳар хил турдаги кучланишлар ва ғадир будурликлар. Бундай хилма — хил бўлишига қарамай, уларнинг барчаси иссиқ металнинг совуш ва кристалланиш пайтида қисқариши натижасида вужудга келади. Юқорида келтирилган нуқсон турлари

қуймаларда учрайдиган нуқсонларнинг умумий сонининг тахминан 70% ни ташкил қилади ва аксарият ҳолларда бу нуқсонларни тузатиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам қисқариш нуқсонларига қарши курашиш қуйма детал ишлаб чиқарувчи заводлардаги технологлар учун энг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.

Қисқаришнинг физик ҳусусияти. Қисқариш деб, одатда қуйиш ҳароратидан хона ҳароратига қадар совутганда металл ҳажмини ёки қуйма чизиқли ўлчамларини камайтириш ҳодисасига аталади. Қуймалардаги энг кенг тарқалган ва тузатилиши қийин бўлган нуқсонлар айнан қисқариш даврида вужудга келади. Буларга қуйидагилар киради [2]:

• 1.    Қисқариш даврида юзага келадиган қисқариш бўшлиқлари.

• а)    Қисқариш чўкмалари:

• •    бирламчи, таъминлагич устама ёки массив тугунларнинг юқори қисмларида пайдо бўлади;

• •    иккиламчи, қотиш даврида таъминловчи элементлардан ажралиб қолган қуйма қисмларида пайдо бўлади.

• б)    Қисқариш ғоваклари:

• •    қуйма ҳажми бўйлаб тарқалади;

• 2.    Қаттиқ ҳолатда қисқариш пайтида юзага келадиган нуқсонлар.

• а)    Ёриқлар:

• •    иссиқ ёриқлар — қолип ёки қуйма қисмлари томонидан қисқаришга қаршилик қилиши туфайли қуйма қотиш пайтида ҳосил бўлади;

• •    совуқ ёриқлар — қуйма тўлиқ қотиб бўлгандан кейин совутилганда пайдо бўлади.

• б)    Деформация:

• •    ғадир будурлик — маҳсулот шаклининг сезиларли бузилиши;

• •    қисқариш (чизиқли) – қуйма шаклининг сезиларли бузилишисиз унинг алоҳида элементлари узунлигининг бир текис ёки нотекис қисқариши билан боғлиқ бўлган қуйма ўлчамидаги кичик ўзгаришлар.

• в)    Ҳарорат кучланишлари.

1-расмда "20ГЛ пўлатдан ясалган ён рама" нинг бир қисмини кўрсатилган, унинг марказида қисқариш чўкиши бор ва у қуйма иссиқ тугунида жойлашган.

1-расм. Ён раманинг иссиқ тугунларида учраган қисқариш чўкиши.

Қисқариш тушунчаси ҳароратнинг пасайиши билан суюқ ёки қаттиқ металлнинг термик сиқилишини, шунингдек қотиш пайтида ва қаттиқ қотишмада фазалар ўзгаришлари билан боғлиқ бўладиган ҳажм ўзгаришини ўз ичига олади. Қаттиқ жисмларнинг термик кенгайиши (ёки сиқилиши) сабаби заррачаларнинг тортишиш ва итариш кучлари соҳасидаги ўзаро таъсирини тавсифловчи потенциал эгри чизиқнинг ассиметриясидир. Ҳарорат пасайиши билан кинетик энергия камаяди ва кристалл панжарадаги иккита қўшни тебранувчи зарраларнинг ўртача позициялари яқинлашади, бу эса тананинг сиқилишига олиб келади. Айнан шу ҳодиса суюқ металларга хосдир, чунки улар яқин тартибли элементларини сақлаб қоладилар.

Т-Т 0 ҳарорат оралиғида фазали ўзгаришлар содир бўлмаса, V ҳажмнинг ўзгариши ва совиётган жисм танасининг чизиқли ўлчами l, қуйидаги боғлиқликлар ёрдамида ифодаланиши мумкин:

V = VAl-avCT-To)];                       (1)

i = i o [i - _ai(T - T o )],                                (2)

Бу ерда a_v ва a._l — жисм танаси 1 °C га совутиш пайтида цисцаришга мос келадиган хажмли ва чизиқли сиқиш коеффициентлари.

По аналогии с вышеизложенным введем понятия о коэффициентах объемной (εv) и линейной (ε) усадки, характеризующих изменение параметров отливки в интервале

Юқоридагиларга ўхшаб, биз интервалда қуйма параметрларининг ўзгаришини тавсифловчи хажмли (ԑ v ) ва чизиқли (ԑ) қисқариш коеффициентлари тушунчаларини киритамиз

£v = av(T0-T; (3.1)

E = ai(T0-T, (3.2)

a_v ва ct i коеффициентларининг ^ароратга боFлицлиги туфайли (3.1) ва (3.2) оддий иборалардан кўпгина қуйма қотишмалари учун фойдаланиш мумкин. Қуймаларни таёрлаш уларнинг совиши билан боғлиқ бўлганлиги сабабли, ҳажм ва чизиқли ўлчамларни қисқариши учун масъул бўлган ԑ v ва ԑ нинг қийматларини ижобий деб ҳисоблаймиз. Фаза ўзгаришлари бўлмаса, ԑ v ҳажмнинг қисқариш коеффициенти ԑ чизиқли қисқариш коеффициентидан уч баравар катта бўлади. Юқорида келтирилган маълумотларни ва [3-5] ишларни таҳлил қиладиган бўлсак сифатли қуйма деталларни таёрлаш учун мақбул харорат ва технологик конструкцияланган қуйиш тизими асосий ўринни эгаллар экан.

Хулоса. Қисқариш нуқсонлари яхшилвб ўргансак, уларни келиб чиқиш сабаблари, уларни қуйма детал танасида вужудга келиши учун сабаб бўладиган омилларни билиб олсак уларни бартараф этишги эришамиз. Нуқсонлсрни пайдо бўлишини олдиндан билиш учун махсус компьютер дастурларидан фойдаланиш хам ишлаб чиқарувчилар учун анча енгилликлар яратади.

Foydalanilgan adabiyotlar

• 1.    W.S.Pellini. Strain theory of hot tearing. Foundry. 1952, v. 80. pp 124-199.

• 2.    Усадочные процессы в металлах // Тр. третьего совещания по теории литейных процессов / под ред. Б.Б. Гуляева.М. : Изд-во академии наук СССР, 1960. 283 с.

• 3.    Турсунов, Н. К., & Тоиров, О. Т. (2021). Снижение дефектности рам по трещинам за счёт применения конструкции литниковой системы.

• 4.    Тен, Э. Б., & Тоиров, О. Т. (2020). Оптимизация литиковой системы для отливки «Рама боковая» с помощью компьютерного моделирования. In Прогрессивные литейные технологии (pp. 57-63).

• 5.    Toirov, O. T., Tursunov, N. Q., Nigmatova, D. I., & Qo’chqorov, L. A. (2022). Using of exothermic inserts in the large steel castings production of a particularly. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1), 250256.

• 6.    Toirov, O., & Tursunov, N. (2021). Development of production technology of rolling stock cast parts. In E3S Web of Conferences (Vol. 264, p. 05013). EDP Sciences.

• 7.    Тен, Э. Б., & Тоиров, О. Т. (2020). Оптимизация литиковой системы для отливки «Рама боковая» с помощью компьютерного моделирования. In Прогрессивные литейные технологии (pp. 57-63).

• 8.    Sh, V. D., Erkinov, S. M., Kh, O. I., Zh, A. S., & Toirov, O. T. (2022). IMPROVING THE TECHNOLOGY OF MANUFACTURING PARTS TO REDUCE COSTS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(5), 1834-1839.

• 9.    Urazbayev, T. T., Tursunov, N. Q., Yusupova, D. B., Sh, V. D., Erkinov, S. M., & Maturaev, M. O. (2022). RESEARCH AND IMPROVEMENT OF THE PRODUCTION TECHNOLOGY OF HIGH-MANGANESE STEEL 110G13L FOR RAILWAY FROGS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(6), 10-19.

• 10.    Ruzmetov, Y., & Valieva, D. (2021). Specialized railway carriage for grain. In E3S Web of Conferences (Vol. 264, p. 05059). EDP Sciences.

• 11.    Мухаммадиева, Д. А., Валиева, Д. Ш., Тоиров, О. Т., & Эркабаев, Ф. И. (2022). ПОЛУЧЕНИЕ ПИГМЕНТА НА ОСНОВЕ ОСАДКОВ ЭЛЕКТРОХИМИЧЕСКОЙ ОЧИСТКИ ХРОМАТСОДЕРЖАЩИХ СТОКОВ. Scientific progress, 3(1), 254-262.

• 12.    Азимов, Ш. И. М. М., & Валиева, Д. Ш. (2021). АНАЛИЗ ПРОЧНОСТНЫХ ХАРАКТЕРИСТИК ЗУБЧАТЫХ ПЕРЕДАЧ ПРИВОДА ПОДАЧИ РАБОЧЕГО ОРГАНА ШТРИПСОВОГО СТАНКА. Scientific progress, 2(2), 1470-1472.