Андижон вилояти шароитида шар мевахўр (Grapholitha molesta Busck.) биологияси таралиши ва зарари

Annotation Increasing the productivity of orchards and improving the quality of fruits is one of the urgent tasks of our time. One of the main factors is to protect them from pests and diseases. More than 150 pests and diseases are known to damage orchards. With a good knowledge of the bioecology of such pests, it is very important to carry out control measures in the period of their greatest weakness.

Кириш Ўзбекистон иқлим шароити мевали боғларга зарар етказувчи ҳашоратларнинг кўпайиши учун қулай бўлганлиги сабабли мевали боғларга турли хил зараркунандалар ёпирилиши ҳар йили кузатилади. Айрим йиллари уларнинг етказаётган зарари натижасида етиштирилаётган меваларнинг салмоғи ва сифати маълум даражада камайиши республикамизнинг ҳамма худудларида кузатилади. Ана шундай хавфли зараркунандалар гуруҳи мевахўрлардир.

Мевахўрлар - боғ зараркунандалари бўлиб, олма, нок, беҳи, шафтоли, гилос, олхўри, олча, бодом ва ёнғоқ дарахтларининг ҳосилдорлигини пасайтиради ва мева сифатини бузади, баъзан истеъмолга яроқсиз қилиб қўяди. Булар ичида шарқ мевахўри - (Grapholitha molesta Busck.) Insecta синфи, Lepidoptera туркумининг барг ўровчилар Tortricidae оиласи, Grapholita авлодига мансуб ички карантин ҳашарот ҳисобланади. Бу зараркунанда илк бор Хитой ва Корея давлатларида аниқланган бўлиб зараркунанда сифатида эса биринчи бор 1899 йилда Японияда тан олинган. Ўзбекистон худудига эса 1980 йилда кериб келган бўлиб, хозирда Республикамизнинг 2577,2 га майдонида тарқалганлиги аниқланган.Шарқ мевахўри асосан шафтолига ҳамда бошқа уруғли ва данакли дарахтларга ва уларнинг меваларига шикаст етказади. Новдаси зарарланган шафтоли ва бошқа дарахтларнинг ўсиш меъёри ўзгаради; зарарланган мевалар истеъмолга ярамайди. Шарқ меваҳўри меванинг ички қисмига ўрнашиб олиб ичини ва уруғларини кемириб, яроқсиз ҳолатга келтиради, шафтоли кўчатларини зарарлаш давомида, кўчат танаси ичида 12-15 см узунликда йул очади, натижада кўчат учки томонидан сўлиб барглари тушиб кетади. Бу жараён дарахтни ўсишини секинлаштиради ва кучсизлантиради. Бу еса меваларни тўкилишига ва ҳосилдорликни 40-50% пасайишига олиб келади.

Зарари . Шафтоли, олхўри, гилос, олча, ўрик, олма, нок ва беҳига жиддий зарар етказади. У асосан новда ва мевани зарарлайди. Гилос дарахтларида эса янги ўсган новда учидан кириб ўртасини ейди. Шафтолининг ёш новдаларини зарарлаб, бора-бора қуритиб қўяди. Шафтолида мева ичига кириб данак атрофини ейди.

Ҳаёт цикли. Қурти пўстлоқ тангачаларининг остида ва ўсимлик қолдиқларининг орасида пил-лага ўралган қуртлик ҳолатида қишлайди. Эрта кўкламда қуртлар ғумбакка айланади ва шафтоли уллаган даврда капалаклар пайдо бўлади, булар кечқурун ва тун бошларида фаолроқ бўлади. Урғочи капалаклар дунёга келгандан беш кун кейин тухум қўя бошлайди. Капалаклар баргларга ва қисман барг ёнликларига, тугунча ва меваларга биттадан тухум қўяди. Урғочиси жами 100-200 та тухум қўяди. Қулай шароитда тухумдан уч кунда личинка чиқади, ҳаво совуганда тухумдан личинка чиқиши уч ҳафтагача чўзилиши мумкин. Тухумдан чиққан 1-авлод қуртлари новдаларда озиқланиб вояга етади. Иккинчи авлод қуртлари эса новдалар ва айрим ҳолларда мева билан озиқланади.Мевалар пишишига яқин шарқ мевахўри учун новдалардан кўра мевалар энг яхши озиқланиш ман-баига айланади. Кўклам-ёзда чиққан қуртларнинг ўсиш даври 6-24 кун, кузда чиққан қуртларники эса камида 50 кун давом этади. Қуртлар озиқланишни тамомлагач дарахтларнинг таналаридан пастга тушиб, пиллага ўралади. Қишлаётган қуртларнинг пилласи ёзги қуртларнинг пилласига қараганда зичроқ бўлади. Ёзги қуртлар пилла ўрагандан кейин тез орада ғумбакка айланади. Ёзги қуртларнинг ғумбак даври 7-13 кун, қишлаб чиққан қуртларнинг ғумбаклари эса камида 17 кунда етилади. Йил давомида

5-6 авлод беради. Шарқ мевахўри паласали мевахўрдан кўра меваларга чуқурроқ кириб озиқланади ва ташқи томонга чиқиндиси чиқиб туради.

Фойдаланилган адабиётлар

• 1.    Alrubeai H. F., AL - Tai S. H. Mass rearing of the parasitoids, Trichogramma evanescens & T. oleae (Hym: Trichogrammatidae) //

  Egg Parasitoid News, 2004. №16. P. 22.

• 2.    Agamir Кarimi. Survey of capability of parasitic wasp Trichogramma embryophagum to control Ostrinia nubilalis, in Iran area at 1999 - 2001 // Egg ParasitoidNews, 2004. №16. P. 24.

• 3.    Bastos C. S, Suinaga F. A. Potential use of Trichogramma as a tool in cotton IPM in Mato Grosso, Brazil // Egg Parasitoid News, 2004. №16.P.24.

• 4.    Babi A.B. etal . Etude de Trichogramma Deudrolimi ( Humenoptera, Trichogrammatidae ) Deseriptiond une Nauvelle Sous Espece || Entomophage. 1984. Vol.29. №4 P 369-378.

• 5.    Теленга Н.А, Шепетильникова В.А. Руководства по размножению и применению трихограммы для борьбы с вредителями сельскохозяйственных культур. Киев, Урожай, 1949. 91-97 с.

• 6.    Теленга Н . А . Опыт широкого использования биологического метода борьбы с озимой совкой в Смелянском районе Киевской области // ВестникАН УССР. 1951. №2. С. 53-61.

"Экономика и социум" №4(95) 2022