Чигитли пахта намлигини анилаш ва хатоликларни камайтириш

Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини тараққий топган, лекин табиий шароити тахминан бир хил бўлган бошқа давлатлар қиёсласак, шундай қатъий хулосага келиш мумкин: Ўзбекистонда аграр тармоқ ҳосилдорлигини ошириш имконияти ниҳоятда катта. Бизда бу борада имкониятлар кўп. Улар жаҳонда белгиланган ва кенг қўлланилаётган агротехник меъёрларга, қоидаларга амал қилишни, деҳқончилик маданияти ва қишлоқ ҳўжалиги ишлаб чиқаришини оқилона ташкил этишни талаб этади. Пахта ва толанинг хўжалик ҳамда технологик кўрсаткичлари нуқтаи назаридан бир кўсакдаги пахтанинг ва 1000 дона чигитнинг вазни, тола чиқиши, узунлиги, ингичкалиги, нисбий узилиш кучи, пишиб етилганлиги, микронейр кўрсаткичи, толанинг текислилиги ва ташқи кўриниши муҳим аҳамиятга эга.

Чигитли пахта намлигини аниқлаш усуллари

Чигитли пахта намлиги деб уни қуритишда йўқотиши мумкин бўлган намлик миқдори тушунилади. Материал намлигини юқори иссиқликда доимий қуруқ массагача қуритиш йўли билан аниқланади.

Намликнинг массавий нисбати – намлик массасининг қуруқ модда массасига нисбати (фоизларда).

Меъёрланган (хисобий) намлик - хом ашё ёки махсулотнинг кондицион массасини аницлаш учун меъёрий жужжат билан белгиланадиган намликнинг массавий нисбатида (ёки намликнинг массавий улушида) меъёрий намлик ифодаланадиган шартли намлик.

Намлик - пахтадаги сув мицдори (фоизларда).

Намликнинг чекланган меъёри - юцори намликка эга булган хом ашёни цабул цилишни ёки махсулот ишлаб чицаришни чекловчи меъёрий хужжат билан белгиланадиган намлик меъёри.

Пахта тозалаш саноатида пахта ва унинг маҳсулотлари намлигини цуритиш шкафларида

(Уз-7М, ШСХ-1) (110 ± 1,5)°С Шароратда ва тезкор усулда УСХ1, ВХС, ВХС-М1 ва "Сифат" тезкор аницловчи улчаш ускуналарида (195 ± 2)°С ҳароратда намунани қуритиш йўли билан аниқланади.Намликни аниқлашдан мацсад - цуритиш шкафлари ва тезкор аницловчи улчаш цурилмаларини қўллаш йўли билан пахта намлигининг массавий нисбатини аниқлашдир. Намликни аницлаш учун пахтадан намуналар олинади.

Намунани олиш ва танлаш тартиби ва усуллари O‘zDSt644:2006 стандартида аниқ кўрсатиб ўтилган. Ушбу стандарт талаблари қўлланилиш соҳаси бўйича мажбурийдир. Намликни тезкор аниқловчи ўлчаш цурилмаларида намликни аницлашда цуйидагилар цулланилади;

• -УСХ-1, ВХС-1 ва ВХС-MI улчаш цурилмалари бюкслар билан. ухшаш метрологик тавсифларга эга бўлган бошқа қуритиш шкафларини қўллашга

рухсат этилади;

• - Аниқлиги 4 чи синфга мансуб юқори тортиш чекланиши 500 г ва ҳар бир бўлинмаси 10 мг дан юқори бўлмаган умумий қўлланиладиган лаборатория тарозиси;

Цуритиш шкафларида намликни аницлашда цуйидагилар цулланилади:

• - таркибига металл бюкслар, шунингдек ГОСТ 9871 буйича шкала бўлими 20С бўлган контактли термометр, ГОСТ 28498 бўйича шкала бўлими 0,50С дан ошмаган назорат термометри киритилган табиий ҳаво алмаштиргичли УЗ-7М типидаги ёки мажбурий хаво алмаштиргичли ШХСтипидаги цуритиш шкафи, ёки терморегуляторли УЗ-8 типидаги цурилма.

Ушбу стандарт талабларини қониқтирувчи бошқа ўлчаш цурилмаларини цуллашга рухсат этилади.

- хлорли кальцийга эга булган ГОСТ 25336 буйича эксикатор;

- аницлиги 2-чи синфга мансуб юцори тортиш чекланиши 200 г булган лаборатор тарозиси;

-валиклари оралиги (2,0±0,2) мм булган пахта чигитини валиклари оралиғи майдалаш мосламаси.

Ўлчашни бажаришга тайёргарлик

намликни тезкор

аниқловчи

қурилмалар синов натижаларини тасдиқланган текшириш қўлланма билан вақти-вақти билан қуритиш шкафлари синов натижаларига солиштириш йўли орқали текшириб турилиши лозим.

Ўлчаш бажарилишидан олдин ўлчаш мосламалари ва қуритиш шкафлари қуйидагича киздириб турилиши лозим:

-УСХ-I, ВХС-I, ВХС-МI – (195 ± 2) °С

-қуритиш шкафлари - (110 ± 1,5) °С

Пахта тўдасидан намуналар танлаш O‘zDSt643 га мувофиқ бажарилади.

УСХ-1, ВХС-1, ВХС-М1 ўлчаш мосламаларида намликни аниқлаш учун намуналар танлашда синов учун намуналар банкага солинган ёки столга ёйиб қўйилган бирлаштирилган (ўрта кунлик) намунадан танлаб олинади. Бирлаштирилган намуна столга ёйиб қўйилган бўлса намуна ёйиб қўйилгандан кейин дарҳол танлаб олинади. Бирлаштирилган (ўрта кунлик) намунанинг ҳар еридан 10-13 г бўлган пахта танлаб олинади. Танлаш 3-4 марта қайтарилади.

Танлаб олинган пахта қўшилади ва шу заҳоти массаси (40,00 ± 0,02) г га етказиб тортилади.

–ҳар бир ўрта кунлик ёки бирлаштирилган намунадан пахтанинг намлиги 20% гача бўлса – бир намуна ва намлик 20 % дан ортиқ бўлса

– икки намуна танлаб олинади.

– ҳар бир келтирилган пахта тўдаси намлигини аниқлаш учун бирлаштирил- ган намунадан, унинг намлигидан қатъий назар, бир намуна олинади.

Пахта қабул қилиш пунктларида намликни аниқлашни тўғрилигини назорат қилиш учун уч намуна танлаб олинади. Қуритиш шкафларида намликни аниқлаш учун намуналар танлашда синов учун намуналар бирлаштирилган (ўрта кунлик) намунадан УСХ-1, ВСХ-1ўлчаш мослама-ларигақўйилган талабларга мос қуйидаги ўзгартиришлар билан танлаб олинади. Массаси 10-13г бўлган пахта олдиндан оғирлиги тортилган 4 бюксага бир хилда қилиб солинади. 3-4 марта танлангандан кейин ҳар бир бюксадаги пахтанинг массаси (10,00 ± 0,01) г га етказилади.

Намликни тезкор усулда аниқлаш O‘zDSt644 стандарт бўйича аниқланади.

УСХ-1, ВХС,ВХС-М1 ва"СИФАТ" ўлчаш ускуналари бюкслар билан биргаликла пахта, тола,момиқ ва чигитнинг намлигини тезкор усулда аниқлашга мўлжалланган.Ушбу ускуналарда қуритилаётган намуна юпқа қатламини қиздирилган сиртлар оралиғида ёпиқ камерада қизиган сиртга тегиб турган ҳолда тез қуритиш усули қўлланган. Ўлчаш услубиятлари O‘zDSt644:2006, O‘zDSt634:2010, O‘zDSt659:2011, O‘zDSt600:2011 давлат стандартлари талаблари бўйича амалга оширилади.

УСХ-1 ўлчаш ускунаси қуйидаги техник кўрсаткичларга эга

• - қуритиш камераси;

• - қиздириладиган юзаларининг марказидаги ўртача ҳарорати (195 ± 2) ºС

  -қуритиш шкафларининг қиздириладиган юзаларининг оралиғи (3.7 ± 0.5 0.2 )

  -қуритиш вақтини тугаганлиги ҳақида ёруғлик сигнали берилиши вақти

мин (– 5 ± 10 с )пахта ушлаб туриш - автоматлашган.

УСХ-1, ВХС, ВХС-М1 ва "СИФАТ" қурилмалари ёрдами билан чигитли пахта, чигит ва толадан намуналар олинади.Олинган намуналарни аниқлиги 0,01 г гача аниқликда ўлчанади.

Ўлчашларнинг рухсат

этилган хатолиги

• 2    Пахтанинг намлиги 10 % гача бўлганда УСХ-1, ВХС-1,ВХС-М1 ўлчаш қурилмаларида намликни аниқлашнинг хатолиги қуритиш шкафида аниқланганига нисбатан ± 0,5 абс.% дан ошмаслиги ва намлик 10% дан юқори бўлганда ± 5 нисб. %дан ошмаслиги керак.

• 3    Қуритиш шкафида намликни аниқлашнинг ҳисобга олинган систематик хатолиги ± 0,2 %дан ошмаслиги керак.

Хулоса

• •    Хатоликлар чиқмаслиги учун намликни аниқловчи ускуналарни такомиллаштириш зарур. Уларни модернизация қилиш мухим хисобланади. Масалан ВХС қурилмаси лабораторияда ишлатилиш жараёнида тез қизиди, қуритиш камерасини қулфи яхши ёпилмайди ,сет лампаси тез куйиб қолиш жарёнлари жуда куп кузатилган. Қурилмани таъмирлаш куп вақтни олади. Шу ва шунга ўхшаш холатларни бартараф этиш учун чора тадбирлар амалга оширилмоқда. Технологик ускуналарни шундай лойиҳалаш ва уларни ишлаб чиқиш жараёнларини шундай ташкил этиш лозимки, қайсики ишлаб чиқариш ёки йиғишда тузатишларга йўл қолмасин;

• •    Хатолардан ҳимояланишни қўллашда ахамияти мезонлридан фойдаланиш (Олдини олиш, топиш, инсонлар фикри ва бошқалар орқали);

• •    Хатодан химояланишдан биринчи қадами бу хато қилмасликга ҳаракат қилишдир.

Хозирги кунда мамалакатимизда пахта тозалаш корхоналари кластерларга айлангач, янгича технологиялар билан жихозланммоқда уларни фаолият юргизиши учун давлатимиз томонидан кенг куламдаги ишлар амалга оширилмоқда. Пахта-тўқимачилик кластерлари томонидан жойларда босқичма-босқич замонавий қишлоқ хўжалиги техникалари паркини яратиш, соҳани механизация даражасини ошириш, етиштирилган ҳосилни чуқур қайта ишлашни йўлга қўйилмоқда. Кластерлар эндиликда хосилдан максимал фойда олиш мақсадида эскириб қолган воситаларни, қурилмаларни янги замонавий технологияларга алмаштириш самарадорликни оширишни ўз олдига мақсад қилиб қўйиши лозим.

Адабиётлар:

• 1.    Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Ўзбекистон Республикаси Конститутсияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза 2016 йил 7 декабр. – Т: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016.– 48 б.

• 2.    ЎзДСт 1.17:1999 ЎзCДТ. Эталон–намуналар техникавий баёнларини ишлаб чиқиш, келишиб олиш, тасдиқлаш ва рўйхатг аолиш тартиби

• 3.    А.Парпиев ва бошқалар “Пахта хом ашёсини қуритиш” .Т Чўлпон-2009

• 4.    Интернет сайтлар:

• 5.    www.гов.уз – Ўзбекистон Республикаси хукумат портали.

"Экономика и социум" №3(82) ч.1 2021