Иқлим шароити ва минерал ўғитларнинг кузги юмшоқ буғдойнинг туплаш жараёнига таъсири

Мавзунинг долзарблиги.

Бошоқли дон (буғдой) етиштириш мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш ва мустаҳкамлашнинг энг муҳим асосларидан бири саналади. Шу сабабли бошоқли дон етиштириш ҳажмини ошириш ва унинг сифатини яхшилаш масаласи мамлакат аграр сиёсатининг стратегик масалаларидан ҳисобланади.

Республикада бошоқли дон экинлари ҳосилдорлигини ошириш ва дон сифатини яхшилаш борасида айниқса кейинги 5 йилликда олиб борилаётган ислоҳотлар самарасида суғориладиган ва лалмикор майдонларда гектаридан 70-80 центнер

ҳосил берадиган ва дон сифати юқори бўлган юмшоқ ва қаттиқ буғдойнинг янги навлари яратилди.

Шу билан бирга, кейинги йилларда жаҳон миқёсида кузатилаётган глобал исиш, иқлим ўзгариши мамлакатимиз иқлим шароитига ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда.

Хусусан, 2020 йилнинг октябр ва ноябр ойларидаги об-ҳаво таҳлил қилинганда, 15 йилликка нисбатан ўртача ёғингарчилик миқдори октябр ойида 5,8 мм, ноябр ойида 23,1 мм, январ ойида 33 мм кам бўлиши, ҳаво ҳарорати октябр ойида +2,2 оС, ноябръ ойида эса +2,6 оС паст бўлганлиги, декабрь ойи ва январь ойининг 1-ўн кунлигида ҳаво ҳарорати -7-10 оС гача пасайиши кузатилди.

Ўрганилганлик даражаси. Кузги буғдой ўсимликларининг ўсиши ва яровизация даврида узоқ вақт давомида салбий ҳарорат таъсирига дош бериш қобилияти навларнинг қишга чидамлилигини тавсифлайди [3, 4]. Кўчатларнинг пайдо бўлиш муддати ишончли равишда сентябр - октябр ойларида ёғингарчилик миқдори ва кузнинг ҳарорат режимига боғлиқ. Ёғингарчилик қанча кўп тушса ва куз илиқроқ бўлса, шунча тез кўчатлар пайдо бўлади [5]. Бу даврда намлик ва ҳарорат уйғунлиги кузги буғдойнинг туплаш жараёни бошланишига олиб келади.

Кузги буғдой экинларнинг вегетатив аъзоларининг ривожланиш ва ўсиш суръатлари кўп жиҳатдан сентябрь ва октябрь ойлари давомида ўсимлик илдиз тизимининг тарқалиши доирасида самарали иссиқлик ва тупроқ намлигининг тўпланишига боғлиқ [1, 2].

Дала тажрибаларида Дон ва дуккакли экинлар илмий тадқиқот институти Қашқадарё филиалининг лабораторияларида ҳамда Қарши тумани марказий тажриба майдонида, оч тусли бўз тупроқлар шароитида маҳаллий шароитда яратилган Ғозғон навини етиштиришда ўсимликнинг туплаш жараёнига турли омиллар таъсири ўрганилди.

Суғориладиган ерларда кузги ғалла экинларидан барқарор, мўл ва сифатли дон олиш учун муқобил суғориш, озиқлантириш режимига ва юксак агротехникага асосланган жадал технологияларни ишлаб чиқаришга кенг жорий қилиш, ҳар бир қишлоқ хўжалиги экинларини экишдан олдин, унинг ҳосилдорлигига ва шу ҳосилдорликка таъсир этувчи омилларга бўлган талабини ўрганиш зарур бўлади. Илмий асосланган интенсив технологияни тадбиқ қилиш дон ҳосилдорлиги 2 - 2,5 баробар кўпайтириш имконини беради.

Тадқиқотларимизда кузги юмшоқ буғдойнинг униб чиқишига об-ҳаво шароити таъсир этиб, экиш-униб чиқиш даври 12 кунни ташкил қилди. Экиш билан бирга берилган фосфорли ва калийли минерал ўғитлар уруғларнинг униб чиқиш муддатига таъсир қилмаганлиги аниқланди. Шунингдек, 2020-2021 куз-қиш мавсумида ёғин миқдори кам ва ҳаво ҳарорати паст бўлганлиги, ўсимликнинг фойдалани ҳарорат тўплашига саблбий таъсир кўрсатиб, туплаш бошланишигача бўлган даврнинг узоқ бўлишига олиб келди. Тажрибаларимизда, назорат ўғитсиз вариантда униб чиқиш-пуплаш даври 117 кунни ташкил қилган бўлса, N 90 P 45 K 30 вариантда 116 кунни, N 135 P 68 K 45 вариантда 115 кунни ва N 180 P 90 K 60 вариантда 114 кунни ташкил этди (1-расм).

1-расм

Кузги буғдойнинг униб чиқиш ва туплаш фазаларига иқлим шароити ва минерал yFитлар таъсири (2020-2021 йй)

Хулоса қилиб айтганда, экиш билан бирга берилган фосфорли ва калийли минерал ўғитлар миқдорининг ошириб борилиши, униб чиқиш-туплаш даврининг тезлаштирилишига хизмат қилиши аниқланди. Баҳорги азотли ўғитлар билан озиқлантириш ишлари 5

февралда, баҳорги биринчи сув билан суғориш 11 февралда ўтказилган бўлиб, бу даврдаги озиқлантириш ва суғориш ўсимлик ривожига ўз таъсирини кўрсатиши, бироқ туплаш жараёнининг тезлаштиришига сезиларли таъсир этмаслиги аниқланди.

АДАБИЁТЛАР:

• 1.    Балашов В.В., Левкин В.Н. Развитие озимой пшеницы в осенний период // Материалы научно-практической конференции. Саратов: Саратовский региональный институт переподготовки и повышения квалификации кадров и специалистов АПК, 2006. С. 93-95.

• 2.    Балашов В.В., Левкин В.Н. Особенности прохождения фаз развития озимой пшеницы в осенний период в зависимости от почвенно-климатических условий // Материалы научно-практической конференции (Регуляция продуктивного процесса сельскохозяйственных растений). Орел. 2006. Ч. I. С 244-247.

• 3.    Моргун, В. В. Зимо- i морозостшюсть озимих злакових культур / В. В. Моргун, П. С. Майор // Фiзiологiя рослин: Проблеми та перспективи розвитку. - К.: Логос, 2009. - Т. 2. - С. 105-165.

• 4.    Трунова Т. И. Растение и низкотемпературный стресс / Т. И.Трунова // 64-е Тимирязевское чтение. - М., 2007. - 54 с.

• 5.    А.И. Хрипунов, к.с.-х.н., Е.Н. Общия, ст.н.с., ФГБНУ Северо-Кавказский ФНАЦ; Н.А. Морозов, к.с.-х.н., ФГУП Прикумская ОСС / Влияние агрометеорологических условий осеннего периода на начальный рост, развитие и урожайность озимой пшеницы по различным предшественникам в засушливой зоне Ставрополья. –Ж: Агрономия. –С 6467.