Қишлоқ ҳўжалиги экинлари етиштиришда пахтачилик ва ғаллачиликда ишлатилаётган айрим махаллий препаратларни биологик фаоллиги ва самарадорлигини ўрганиш

Автор: Жамолова Х.М., Маматкулова У.А., Исаков Х., Махмудов Р.У.

Журнал: Life Sciences and Agriculture.

Статья в выпуске: 4, 2020 года.

Бесплатный доступ

Mазкур мақолада пахта ва ғаллачилик экинларидан юқори ва сифатли ҳосил етиштиришда баъзи касалликларга қарши қўлланиладиган махаллий препаратлардан ХС-2, П-4ларнинг биологик фаоллигини ва самарадорлигини ўрганишдаги натижалари келтирилган.

Хс-2, п-4, уруғдорилагич, стимуляторлар, пестицидлар, мочевина, тиомочевина

Короткий адрес: https://sciup.org/14125770

IDR: 14125770   |   DOI: 10.24411/2181-0761/2020-10133

Текст научной статьи Қишлоқ ҳўжалиги экинлари етиштиришда пахтачилик ва ғаллачиликда ишлатилаётган айрим махаллий препаратларни биологик фаоллиги ва самарадорлигини ўрганиш

ҚИШЛОҚ ҲЎЖАЛИГИ ЭКИНЛАРИ ЕТИШТИРИШДА ПАХТАЧИЛИК ВА ҒАЛЛАЧИЛИКДА ИШЛАТИЛАЁТГАН АЙРИМ МАХАЛЛИЙ ПРЕПАРАТЛАРНИ

БИОЛОГИК ФАОЛЛИГИ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ЎРГАНИШ

Мазкур мақолада пахта ва ғаллачилик экинларидан юқори ва сифатли ҳосил етиштиришда    баъзи касалликларга қарши    қўлланиладиган махаллий препаратлардан ХС-2, П-4ларнинг биологик фаоллигини ва самарадорлигини ўрганишдаги натижалари келтирилган.

Калит сўзлар. ХС-2, П-4, уруғдорилагич, стимуляторлар, пестицидлар, мочевина, тиомочевина.

Хозирги илмий-техника тараққиёти даврида хаётнинг турли жабхаларида кимё саноати маҳсулотлари кенг кўламда қўлланилмокда. Айникса қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш борасида кимёвий моддаларни қўллаш катта аҳамият касб этади.

Дунёда қишлоқ хўжалиги экинларидан юқори ва сифатли ҳосил етиштиришда минерал ўғитлар, стимуляторлар, пестицидлар муҳим роль ўйнайди. Пестицидлар оиласига кирувчи уруғларни дорилагичлар ўсимликлардаги касалликларга сабабчи бўладиган бактерия ва вирусларни йўқ қилса, стимуляторлар уларни ўсиш ва ривожланишини тезлаштиради. Шу сабабли, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини самарали қилиш ва уни кам заҳарли, самарали уруғдорилагич ва ўсимликларни ўсиш ва ривожланиши учун стимуляторлар билан таъминлаш муҳим вазифа ҳисобланади. Шунинг учун сўнгги йилларда ўсимликларни ҳимоя қилувчи кимёвий воситаларни, уларни ўсиши ва ривожланиши учун стимуляторларни ишлаб чиқаришга катта аҳамият бериб келинмоқда.[1]

Кимёвий ҳимоя усулида фақатгина хўжалик ҳамда санитария-гигиена экологик жиҳатданлардан апробациядан ўтган ва Давлат комиссияси рухсат этган пестицидлар қўлланилади. [2]

Органик ва ноорганик бирикмалар асосида самарали фунгицид, бактериоцид ва физиологик фаолликка эга бўлган уруғдорилагичлар олиш ва қўллашнинг устувор йўналишлари бўйича қатор, жумладан қуйидаги йўналишларда: тирозин, тиоэфирлар, полисульфидлар, метилкаптакс ва фосфорорганик ва гетероциклик бирикмалар асосида олдиндан белгиланган хоссаларга эга бўлган органик препаратлар олиш технологиясини яратиш; диметилолмочевина, триметилолмочевина, монометилолтиомочевина, диметилолтиомочевина, триметилолтиомочевина ҳамда мис, рух ва кобальт ацетати тузларидан ташкил топган сувли системаларда моддаларни бир-бирига таъсирини кенг ҳарорат ва концентрация оралиғида аниқлаш; янги қаттиқ фазалар ҳосил бўлиш майдонининг чегараларини ҳарорат ва концентрацияга боғлиқ ҳолда, уларнинг таркибини кимёвий ва физик-кимёвий усуллар билан идентификация қилиш, тадқиқот ишлари олиб борилмоқда.

Мочевина ва тиомочевинанинг формальдегид, фурфуролли бирикмаларини ва биоген металлар асосида юқори биологик ва ўсиштиришни фаоллаштирувчи янги турдаги уруғдорилагич ва стимуляторлар олишнинг мақбул кўрсаткичларини аниқлаш ва технологиясини яратишга хизмат қилади. [3]

Мочевина ва тиомочевинанинг формальдегидли, фурфуролли бирикмалар ва биоген металл ацетатлари асосида кам заҳарли, самарали уруғдорилагич ва ўсимликларни ўстириш учун стимуляторлар олиш технологиясини яратиш бўйича олинган илмий натижалар асосида аборатория ва тажриба-саноат шароитларида биопрепарат ишлаб чиқариш технологияси ишлаб чиқилди ва жараённинг асосий параметрлари аниқланиб, мочевина ва тиомочевинаформальдегид (мфб ва мтфб)ларни биоген металлар билан эритмаларини вакуум-концентрлаш, МФБ ларни кукун ҳолатигача қуритиш, дастлабки моддалар таркиби ва уларни тайёрлаш усули ишлаб чиқилиши ўрганилган.

Учувчан моддаларни (метанол, формальдегид, сирка ва чумоли кислоталари) ҳамда чангсимон маҳсулотларни регенерация қилиш йўли билан экологик тоза препаратлар олишга эришилган.

П-4 сериядаги препарат “Қишлоқ хўжалигида қўллашга рухсат этилган препаратлар рўйхати” га киритилди ва ушбу препаратлар ғўза чигитини илдиз чириши, гоммоз касаллигига қарши курашувчи уруғдорлагич ҳамда стимулятор сифатида қўллашга тавсия этилган.

П-4 уруғдорилагичини олиш усулига Ўзбекистон Интеллектуал мулкагентлиги томонидан ихтиро патенти (IAP 02236, 2002й.) олинган. Натижада мочевина, тиомочевина, формальдегид, фурфурол ҳамда мис, рух ва кобальт металларининг ацетатлари асосида янги сериядаги уруғдорилагичларни олиш имконини берган; ғўзаўсимлиги учун стимулятор олишусулигаЎзбекистон Интеллектуал мулк агентлиги томонидан ихтиро (IAP 05099, 2015й.) патенти олинган. Натижада тиомочевина, формальдегид ва ферроцен ва унинг ҳосилалари бирикмалари асосида янги сериядаги стимуляторлар олиш имконини берган.

Препаратни қўллаш эвазига пахта ҳосили гектарига 2-3 центнерга ортиши таъминланган.

2015-2019 йиллар Ўзбекистон Республикасида 1998-2019 йиллар давомида 391788 тонна П-4препарат қўлланилиб у билан 1016976 тонна уруғли чигит дориланиб, жами Республика бўйча 14млн. 124666 гектар пахта майдонига экилган. 2016-2019 йиллар давомида П-4 дорилагичи Республикамиз пахтачилиги учун 2016-йил хосили 112,8 тонна,28,2 минг тонна уруғлик чигитини дорилашни таъминлашга,2017 йил хосили учун 149,0 тонна, 37,2минг тонна уруғлик чигити дорилашнитаъминлашга ва 2018-йил хосилии учун116,5 тонна,29,2 минг тонна, уруғлик, 2019йил хосили учун130,6 тонна 32,5минг тонна уруғлик чигитини дорилашни таъминлашга жами 4 йилда 408,9 тонна 126,7 минг тонна уруғлик чигити дориланди. Дориланган чигитлар Республикамиз фермер хўжаликлари томонидан экилган. Ушбу дориланган уруғлик чигитлар миқдори билан Республика бўйича ҳар гектар майдонга 72 кг.дан сарифланса экилган майдон 1млн.759минг 722 гектарни ташкил қилган.П-4 дорилагичи биландориланган уруғлик чигит экилган майдонларда ғўзалар яхши ўсиб ривожланган.

У ишлатилган майдонларда илдиз чириши ва гоммоз касаллигибилан кам зарарланди, ғўзани хосил элементларини олиши, кўсаклар сони, уларникатталигида ҳам ижобий ўзгарилар бўлиб ҳосилдорликни 2-3 ц/29 га ортишига олиб келди.

“ХС-2” ва “П-4| ” препаратлари ғалла экинларидаги қаттиқ ва юмшоқ қоракуя замбуруғ касалликларига, қарши дорилагич, уни кам дозаси пахта ва буғдой ўсимликлари учун ўстирувчи стимуляторлар сифатида “Қишлоқ хўжалигида қўллашга рухсат этилган препаратлар рўйхати” га киритилган. 2015 йилда “ХС-2” сериядаги препарат «AGROKIM» МЧЖ да амалиётга жорий қилинди ва 200 кг тажриба партияси ишлаб чиқарилди. “ХС-2” препаратининг синовлари уни қўллашнинг мақсадга мувофиқлигини кўрсатди. Натижада маҳаллий хом ашёлар асосида кўп функционал таъсирга эга самарали уруғдорлагичлар олинган.

ХС-2 препаратини стимулятор сифатида пахтада ишлатилиши нормаси 1т.уруғлик чигит учун 10-20 г, бўлса буғдойда 5грамга тенг бўлиб уни қўллаш хисобига пахтани ҳар гектаридан 9,5 ц, буғдойда эса 11,2 ц.гача қўшимча хосил олишга эришилган.

Бу стимулятор ўзининг биологик фаоллиги, самарадорлиги билан хорижий аналоглардан қолишмайди, препаратни ишлатиш нормасини камлиги таннархини арзонлиги билан бошқа ўстирувчи моддалардан афзаллиги билан фарқ қилинади. ХС-2 препаратини дорилагич сифатида ишлатилиш нормаси 3 кг/т.гатенг. ХС-2 препарати махаллий хом ашёлардан олинган бўлиб уни таъсир этувчи моддаси фурфуролидендимочевинадир. [4]

ХС-2 препарати ғўза ва ғалла экинларини биостимулятори сифатида Давлат Кимё Комиссияси томонидан “Республика қишлок хўжалигида қўллашга рухсат этилган дорилар ” рўйхатига киритилган.

АДАБИЁТЛАР:

  • 1 . Исаков Хаятулла.Формальдегид ва фурфурол асосида кўп функционал таъсирга эга бўлган биологик фаол моддалар синтези, синфланиши ва олиш технологиясини ишлаб чиқиш 02.00.13 -ноорганик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси 02.00.09 - товарлар кимёси техника фанлари доктори (DSc) диссертацияси . Тошкент – 2019. 200-бет

  • 2 .Ш.Т.Хўжаев Қишлоқ хўжалигида ишлатилиши хамда тадқиқот ўтказиш усул ва шартлари.Т. “Zilol buloq” yfohb`nb 2020 йил 152-бет

  • 3 . Р.Очилов, А.Саидуллаев, И.Исамиддинов “Уруғни дорилаш-биринчи химоя”. “Қишлоқ хужалиги” журнали Т.№2.2012 й.4 б.

  • 4 .Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигида ишлатиш учун рухсат этилган пестицидлар ва агрохимикатлар рўйхати.- Тошкент: Puta-Print, 2013й.

Список литературы Қишлоқ ҳўжалиги экинлари етиштиришда пахтачилик ва ғаллачиликда ишлатилаётган айрим махаллий препаратларни биологик фаоллиги ва самарадорлигини ўрганиш

  • Исаков Хаятулла.Формальдегид ва фурфурол асосида кўп функционал таъсирга эга бўлган биологик фаол моддалар синтези, синфланиши ва олиш технологиясини ишлаб чиқиш 02.00.13 - ноорганик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси 02.00.09 - товарлар кимёси техника фанлари доктори (DSc) диссертацияси. Тошкент - 2019. 200-бет.
  • 2.Ш.Т.Хўжаев Қишлоқ хўжалигида ишлатилиши хамда тадқиқот ўтказиш усул ва шартлари.Т. "Zilol buloq" yfohb'nb 2020 йил 152-бет.
  • Р.Очилов, А.Саидуллаев, И.Исамиддинов "Уруғни дорилаш-биринчи химоя". "Қишлоқ хужалиги" журнали Т.№2.2012 й.4 б.
  • 4.Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигида ишлатиш учун рухсат этилган пестицидлар ва агрохимикатлар рўйхати.- Тошкент: Puta-Print, 2013й. LSA 4-2020.
Статья научная