Пахта етиштиришда кўндаланг полларни бузиш технологик жараёнларида механизациялаштирилганиш жиҳoзини қўлаш

Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, ерларни мелиоратив ҳолатини яхшилаш, суғориладиган ерларни экин экишга тайёрлаш ва қишлоқ хўжалик экинларини экиш бўйича қатор Фармон ва Қарорлар қабул қилинмоқда.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 17 апрелдаги “Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–3671-сон қарорини. ижросини таминлаш ҳамда Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг ташкилий тузилмаси 5-иловасининг б) қисмига кўра белгиланган «Пахта ва техник экинларни етиштиришга доир агротехник тадбирларни ўз вақтида ва сифатли ўтказилишини таъминлаш, шунингдек, бошоқли, дуккакли ва мойли экинлар етиштиришни ривожлантириш, сувдан фойдаланиш соҳасида ўзаро ҳамкорликда ишлашини таъминлаш, қишлоқ хўжалигини механизациялаш даражасини ошириш, шунингдек, агрокимёвий тадбирларни амалга ошириш, Қишлоқ хўжалиги экинларини етиштиришнинг илғор агротехнологиялари, ресурс ҳамда сувни тежовчи технологияларни жорий қилиш учун республикада салмоқли ишлар амалга оширилмоқда[1].

Сув ресурсларидан тежамли ва оқилона фойдаланиш учун сувдан фойдаланувчилар ҳамда сув истеъмолчилари масъулиятини ошириш ва уларнинг сувдан фойдаланиш маданиятини юксалтириш муҳим масала ҳисобланади.

Рельефи нотекис ғўза майдонларида бўйлама пол билан биргаликда кўндаланг пол ҳам қўйиб бориш зарур. Бу сувни ғўза ниҳолларига тенг миқдорда етказиб берилиши ҳамда даланинг бошланғич нуқтаси билан охирги нуқтасида сувни тенг тақсимланиши (яъни, айрим нотекис жойларда ғўза ниҳолларини сувга ботиб қолмаслиги) га хизмат қилади. Бу усулнинг яна бир афзаллиги шундаки, уни қўллаш орқали ғўза ҳосили сув остида қолмайди.

Ҳозирги кунда маълумки, бўйлама поллар тўлиқ (ТТЗ 80К11, ЛС-100, Т-28Х4 тракторларига агрегатланган бўйлама пол ҳосил қилажиган қурилмалар ёрдамида механизациялашган усулда бажарилмоқда [2]. Ўзбекистонда тупроқ иқлим шароитидан келиб чиқиб, экин майдонларидаги ғўза ниҳолларига ишлов бериш учун пахта етиштиришнинг тўлиқ вегитация даврида ҳар бир суғоришдан олдин кўндаланг полларни ҳосил қилиш ва культивация олдидан кўндаланг полларни бузиш каби технологик жараёнлар амалга оширилади.

Шундан келиб чиккан холда кундаланг полларни бир мавсумда 4-5 марта хосил килиш ва бузиш талаб этилади. Бугунги кунга кадар кундаланг полларни хосил килиш ва бузиш технологик жараёни тулиFича кул мехнатига асосланган (1-2 расмлар).

к,и лингам гуза май донн куриниши.           гуза майдони куриниши

Бундан келиб чиккан холда, пахта далаларида хар сафар сувдан сунг культивация ишлари амалга оширирилиши, бунда Fуза далаларида куйилган кўндаланг поллар тракторларни ҳаракат жараёнига тўсқинлик қилгани ҳисобига кўндаланг поллар қўл меҳнати ёрдамида бузилади ва култавациядан сўнг пахта даласига кейинги сугориш учун кайтадан яна кул кучи ёрдамида хосил килиш талаб этилади. Бу жараён хар бир сув бериш хамда культивация оркали ишлов бериш жараёнлари орасида амалга оширилади. Бундан келиб чикиб , технологик жараёнда мехнат сарфининг юкорилиги сабаб пахта етиштиришда махсулот тан нархининг ошишига сабаб булмокда [3].

Бугунги кунда шуларни инобатга олиб кундаланг поларни куйиш ва бузушни янги методлари ишлаб чикилмокда шулардан бири культивация тракторларини кушимча ускуна билан жихозлаш оркали амалга оширилади .

Бу жараёнда кўндаланг полларни бузишда иш жиҳози ишлаб чиқилиб ҳозирда эксперментлар ўтказиб келинмоқда бунда култуватсиянинг ён қўлтиқларига иш жипози( тракторнинг юриш ускунасини олдинги қисмига) кушимча килиб урнатилади. Тракторнинг олдига 3-расмдаги иш жи^ози ўрнатилиб трактор ҳаракатга келтирилади. Култуватсия жараёнида трактор кўндаланг полларга ётиб келганда юриш ускунасини ҳаракатланишига тўсқинлик қиладиган кўндаланг полларни бўйлама полар билан туташган жойидан кесиб ажратиб олиш учун хизмат килса 1 - FO3 панжа кесилган кўндаланг полларни жўя бўйлаб ёйиб бориб ғилдиракни равон х,аракатланишига йул очиб боради .3- гидросилиндр тракторни кайтиш жараёнида ноклайлик тугдирганда кутариб тушуриш учун хизмат килади. 4-рамага дисклар ғоз панжа ҳамда гўтариб тушуриш учун хизмат қиладиган гиро силиндрлар ўрнатилган .

Бу усилни авзалиги инсон фактори иштирок этмаслиги ишлар тулик механизатсиялашган усулда бажарилиши ҳамда кўндаланг полларни бузиш учун култуватсия тракторларига култуватсия жараёнида қўшимча ускуналар билан параллел бажаралиши ҳисобига иқтисодий самарадорлик бир неча бараварга ортиши.

Шу муаммони илмий-техник ечимини топиш буйича Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислар институтининг Бухоро филиали “Сув хўжалиги ва мелиорация ишларини механизациялаш” кафедрасининг бир гуруҳ олимлари томонидан ғўза қатор ораларида кўндаланг полларни ҳосил қилиш ва бузиш технологик жараёнларини механизациялаштириш буйича илмий-тадкикот ишлари олиб борилмокда. Ҳозирги кунда бу жараённи механизациялаштириш бўйича аниқ йўналишга эга илмий ғоя мавжуд бўлиб, унинг илмий янгилиги ҳимоялаш бўйича тегишли ҳужжатлар тайёрланган ва Ўзбекистон Республикаси интеллектуал мулк агентлигига топширилган. Шу билан бирга қурилманинг лборатория модели тайёрланиб, тупрок каналида лаборатория тажрибалари олиб борилмокда.

Хулоса қилиб шуни таъкидлаш лозимки, пахта етиштиришда кўндаланг полларни аҳамиятини юқорилигини инобатга олиб, кўндаланг полларни ҳосил қилиш ҳамда бузишда теҳнологик жараённи тўлиқ механизациялаштириш орқали махсулот тан нархини пасайтиришга эришиш, шу билан бирга қўл меҳнати механизациялаштириш орқали меҳнат сарфини камайтиришга эришиш долзарб ҳисобланиб, бунда пахта етиштириш жараёнига қўшимча ишлар амалга оширимасдан кўндаланг полларни культивациялаш жараёнида трактор базасида агрегатланаётган культиватор ишчи органларига мослаштиришган қўшимча мослама орқали бажариш технологиясини яратиш бўйича ишлар олиб борилмоқда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

• 1.    Ўзбекистон Президентининг 2018 йил 17-апрелдаги “Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3671-сон қарори. Халқ сўзи. 2018 йил 19-апрел сони.

• 2.    Ҳ.Ҳ.Олимов. “Ғўза қатор ораларида бўйлама пол ҳосил қилиш қурилмасининг технологик иш жараёни ва параметрларини асослаш”. PhD дисс. Тошкент. 2019.

• 3.    Н.М.Муродов, Ҳ.Ҳ.Олимов. Ғўза қатор ораларида сув ва энергиятежамкор бўйлама пол ҳосил қилиш қурилмасининг илмий-техник ечимлари. Монография. Бухоро. 2019.

• 4.    И.Ҳасанов, Ж.Қўчқоров, А.Жўраев. Пахта етиштиришнинг технологик жараёнларини механизациялаш ўқув қўлланма Бухоро-2019

• 5.    Х.Х. Олимов , Ш.С. Остонов, C.C. Орзиев Пахта етиштиришда кўндаланг полларни ҳосил килиш ва бузиш жараёнларини механизациялаштириш. Международный научнопрактический журнал”Глобалная наука и инновация 2020:Центральная Азия”Нурсултан август 2020.

"Экономика и социум" №11(78) 2020