Пуштага ўғитларни ёйиб ташловчи қурилманинг ўқ ёйли панжасининг параметрларини асослаш

Пушта олгич-yFитлагичнинг иш жараёнида тупроқ юзасидан 15...16 см чуқурликка, яъни, олинаётган пуштанинг асосига, унинг кенглиги бўйича учта тасмали ўғит ташловчи махсус ўқ ёйли панжанинг конструкцияси ишлаб чиқилди. Унинг вазифаси нафақат пушта олинадиган кенгликни юмшатиш, балки унинг ости хажмига ўрнатилган йўналтирувчи пластина ёрдамида ўғит ўтказгичдан тушаётган фосфорли ўғитни маълум кенгликка хам ташлашдир. Махсус тайёрланган уц ёйли панжанинг (1-расм) иши самарали бўлиши учун унинг параметрлари асосланган бўлиши керак. Параметрлар қурилманинг тупроқ билан бўлган муносабатлардан келиб чициб, унинг физик-механик хусусиятларини хисобга олган холда аниқланса, баъзи бирлари қурилманинг конструкцияси, деталларининг ўлчамлари ва уларнинг вазифасидан келиб чициб аницланиши хам мумкин.

Уц ёйли панжанинг қуйидаги параметрлари аниқланади ва қабул цилинади:

• - панжанинг сирпаниш бурчаги - 2y;

• - ишлов бериш кенглиги - В;

• - йуналтирувчи пластиналарни панжанинг ичига жойлаштириш имкониятини берувчи баландлиги - Н;

• - тупроцца кириш бурчаги - а;

Бу параметрларни 1-расмда келтирилган шакллардан фойдаланган холда аницлаймиз.

1-расм. Ук ёйли панжанинг тузилиши (а), параметрлари ва таъсир этаётган кучлар (б) схемаси.

1-у^ ёйли панжа, 2-панжанинг отвал ^исми, 3-йуналтирувчи пластина, 4-устун, 5-yFum утказгич.

Панжанинг      сирпаниш бурчаги - 2y. Уц ёйли панжа тупроқни юмшатиш билан бирга ўғит солиш вазифасини хам бажаради.  Қанотлари четидаги пичоқ қисмида тупроққа N кучининг    таъсири    туфайли ишцаланиш кучи Fиш пайдо булади. Унинг циймати шундай топилади:

F™ = Ntgp бу ерда: ф - тупроцнинг ташци ишцаланиш бурчаги.

Пушта олиш пайтида ишчи орган билан бегона ўтлар цолдицлари    ва    тупроцнинг ишқаланиши рўй беради. Бундай холатда уларни   ишқаланиш бурчакларини хисобга олсак, φ цуйидаги куринишда булади.

Ф=тах(ф 1 ,ф 2 )

бу ерда: φ 1 ,φ 2 - мос равишда бегона ўтлар қолдиқлари ва тупроқни пўлат юзасига ишқаланиш бурчаги.

Буни хисобга олсак

Fиш = Ng^l^)

Харакат пайтида уваланиш бурчаги β>0 бўлганда, хосил бўлган Р кучи остида тупроқ заррачалари ва бегона ўтларнинг     қолдиқлари     билан таъсирланиши рўй беради. Бу холатда қуйидаги шарт амал қилиши керак [1].

π γ+ϕ=  -γ

ёки

2 Y ^ П — ( ^ 1 , ф₂)

2-расм. Уц ёйли панжанинг сирпаниш бурчагини аницлашга доир схема.

Демак АВВ 1 учбурчакда жойлашган бегона ўтларнинг сони қанча бўлишидан қатъий назар, улар сирпаниб бориб тиғдан тушиб қолади. АА 1 В 1 учбурчакдаги бегона ўтлар хам панжанинг тиғи билан муносабатда бўлади. АВВ 1 ва АА 1 В 1 учбурчаклар эса ўзаро тенг. Агар пушта олгич-ўғитлагич

Бегона ўт қолдиқларини пўлат юза билан ишқаланиш бурчаги, тупроқнинг пўлат юзаси билан ишқаланиш бурчагидан доимо кичик бўлади. Буни уларнинг қийматларидан билса бўлади, яъни φ 1 =20^о…36^о ва φ 2 =29^о...33^о. [2,3]. Қаршилик бурчагини каттаси, яъни φ 2 =30^о ни хисобга олсак γ=30^о ни ташкил этади. Лекин бу холат бир томонлама бўлиб, сирпаниш бурчаги γ билан ишқаланиш бурчагини мақбул муносабатларини билдирмайди. Мақбул қийматни бахолаш учун панжа қанотининг бир бирлик кенглигида пичоғи қанча бегона ўтлар билан муносабатда бўлишлигини қабул қилса бўлади. Пичоқ тиғида бегона ўтларнинг сони қанча оз бўлса, тиғида бегона ўтларнинг тўпланиш эхтимоли шунча кам бўлади. Шундан келиб чиққан холда, сирпаниш бурчаги γ нинг мақбул қийматини шундан танлаш керакки, унинг тиғида хар бир вақтда энг кам бўлган бегона ўтларнинг қолдиғи бўлиши керак. Бу эса панжанинг ишлашидаги технологик жараённинг ишончли ишлашини максимал холатда бўлишини таъминлайди.

Бу жараённи ўрганиш мақсадида, панжанинг пичоқ қисми V тезлик билан харакат ^илмо^да, деб кабул циламиз, 2-расм . Бунда панжа пичоғининг тиғи L масофани босиб ўтишида, бегона ўтнинг танаси R кучи йўналиши бўйича А нуқтадан сирпаниб харакат қилади. Агар сирпаниш давомида қирқилиб кетмаса, В нуқтага бориб тушиб қолади.

ишлаётган	дала	юзасида   бегона
ўтларнинг	сони	бир   хил  десак,
панжанинг	тиғи	билан  таъсирда
бўладиган бегона ўтларнинг сони N ў =S·n

Бу      ерда      S=АА1В1=АВВ1- учбурчакларнинг юзаси, м2;

n-майдон бирлигидаги бегона ўтларнинг сони, дона/м2.

Юқоридаги 2-расмда кўрсатилган шаклдан S=L·в/2; L= l 1 + l 2 ; l 1 = в ·ctgγ; l 2 = в ·tg(γ+φ)     катталикларни қабул

қилсак, панжа тиғидаги бегона ўтларнинг сони қуйидагига тенг

,, в ² • n

N, = —- [ tg (у+p)+ctgy]

Шартга кўра N ў = f (γ) функция минимал қийматга эга бўлиши керак. ишқаланиш бурчаги ϕ қанча катта бўлса, панжанинг тиғида бегона ўтларнинг минимал сони шунча кўп бўлади. Функциянинг минимал қийматини аниқлаш учун ундан хосила олиб, нолга тенглаймиз.

dN у _в ² • n.      1            1   .

----- =------(---- 2---2-- ) d y     2 cos ( y + p )  sin у

-панжанинг остига тушаётган ўғитни    белгиланган    кенгликка йўналтирувчи            пластинани жойлаштириш имконияти;

-пуштанинг асосига тасмасимон шаклда ўғитни солувчи учта ўқ ёйли панжани жойлаштириш имконияти.

Бунинг     учун     панжанинг конструктив ўлчамларини танлашда юқоридаги   шартларни   бажариш имкониятини    берувчи    қуйидаги

ўлчамлар қабул қилинди:

• -  панжа тумшуFининг узунлиги панжа

учидан устунигача ёки пластинанинг пастки чеккасигача бўлган масофа –

• l =11,5 см ;

• = О пластинани урнатиш учун панжанинг отвал қисмини баландлиги – Н=8,5 см;

Тенгламадаги иккинчи кўпайтма нолга интилади. Агар cos(γ+ ϕ )=sinγ ёки cos(γ+ ϕ )=cos(90-γ) ёки (γ+ ϕ )=π/2-γ эканлигини [1], хамда тупроқнинг таъсирини хам хисобга олсак, қуйидагига эга бўламиз.

γ =

[ П - тах( Р 1 , Р 2^)]

Ишқаланиш бурчакларини юқорида келтирилган қийматларини, яъни ϕ 1 =20^o…30^o; ϕ 2 =29^o…33^o, хисобга олсак, панжанинг сирпаниш бурчагининг ўртача қиймати γ=29^o…31^o чегарасида бўлишлигини аниқлаймиз. Демак 2γ=58^o…62^o чегарасида белгилаш мумкин.

Ўқ ёйли панжанинг қолган параметрларини аниқлаш. Аниқланиши керак бўлган параметрларига таъсир этувчи қуйидаги шартлар қабул қилинди:

пушта асосининг кенглиги бўйича панжаларни сиғдириш учун қамров кенглиги - В=20 см.

Панжани тупроққа кириш бурчаги α ни аниқлаш учун 3-расмдаги схемадан фойдаланамиз.

3-расм. Панжа тумшуғини тупроққа ботишида таъсир этувчи кучлар схемаси.

Панжанинг қиррасини тупроқ билан муносабатида бурчакнинг таъсири бор. Панжанинг V тезликдаги харакатида қиррасидаги m нуқтага N нормал кучи таъсир этади. Тупроқнинг ишқаланиш бурчагининг борлиги N кучининг йўналишини ϕ бурчакка ўзгартиради. Шу туфайли харакатга қарама-қарши бўлган ишқаланиш кучи F хосил бўлади. Унинг қиймати эса F=Ntgϕ. Нормал куч N ни иккита таъсир этувчига панжанинг кенглиги S ни қуйидагича аниқлаш хам мумкин:

B - 2 в - ( n - 1) ⋅ в

n ажратамиз, яъни қирраси бўбйуиечрада: n-пуштанинг кенглигига жойлаштирилиши йўналган P кучига ва харакат йўналиши бўйича йўналган Qv кучига. Қиррадаги m нуқтанинг харакати рўй беради, қачонки P>F тенгсизлик шарти бажарилса. Бу ерда P=Ntg(π/2-α).

Тенгсизлик шартига кучларнинг ифодаларини қўйсак, қўйидагига эга бўламиз:

π

Ntg(- - a) > Ntgф ёки

π a <  - m бу ерда: ϕ-қирра билан тупроқнинг ишқаланиш бурчаги.

Агар тенгсизликка ϕ =30^о ни қўйсак α < 60^о эга бўламиз. Бу катталикни ўқ ёйли панжанинг конструктив ўлчамлари орқали      аниқласак      α=36^о36¹.

Маълумотларга қараганда [4] хар хил тупроқлар учун ϕ =0,14^о...42^о чегарасида ўзгариши мумкин. Демак панжанинг конструктив ўлчамлари ϕ нинг ўзгариш чегарасида эканлигини таъминламоқда.

Панжанинг остига, яъни ички кенглигига йўналтирувчи пластинани жойлаштириш имкониятидан келиб чиқиб, қамров кенглигини В=20 см га тенг деб қабул қилинди. Агар ўғит солинадиган қатламнинг кенглиги, ўғитловчи панжалар орасидаги масофа в1 пушта қирғогидан ўғит тасмасигача белгиланган масофа в2 аниқ бўлса, керак бўлган панжаларнинг сони.

Айтайлик, пушта асосининг кенглиги В=76 см, пушта четидан ўғит тасмасигача бўлган масофа в 2 =2...4 см, панжалар орасидаги масофа в 1 =4...6 см, панжаларнинг сони n=3 та бўлса, хар бир панжанинг қамров кенглиги S қуйидагига тенг бўлади:

76 - 2 ⋅ 3 - (3 - 1) ⋅ 5   76 - 6 - 10

3          ⁼ 3 ⁼

Пичоқ тиғининг узунлиги L эса қуйидагича бўлади:

S/2  10

L =    =   = 20 см

sinγ 0,5

бу ерда: γ=30о га тенг деб олинди.

Панжа олдига қўйилган вазифалардан келиб чиқиб ва асосланган параметрлар бўйича панжанинг конструкцияси яратилди ва синалди. Бирламчи синовлар уни самарали ишлашини кўрсатди.

Хулосалар

• 1 .Юмшатгич остига тушаётган ўғитни кенгайтирилган холатга келтирувчи йўналтирувчи пластинани жойлаштиришдан келиб чиқиб, ўқ ёйли панжанинг параметрлари аниқланди.

• 2 .Ўғитни пушта қатламига кенгайтирилган тасма шаклида солиш учун мўлжалланган ўқ ёйли панжанинг сирпаниш бурчаги 2γ=58^o…62^o, қамров кенглиги В=20 см, тумшуғини тупроққа кириш бурчаги α=36^o…37^o чегарасида бўлишлиги асосланди.

АДАБИЁТЛАР:

• 1.    М.И.Кленин, В.А.Сакун. Сельскохозяйственные и мелиоративные машины.-М.:Колос, 1980-671 с.

• 2.    Н.С.Бибутов. Исследование и обоснование параметров рабочего органа глубокорыхлителя для зоны хлопкосеяния: Дисс...канд.техн.наук.-Янгиюль, 1983-112 с.

• 3.    Г.М.Рудаков, Технологические основы механизации сева хлопчатника-Т.:”Фан”, 1974159-171 с.

• 4.    Е.И.Трубилин, В.А.Абликов, Л.П.Соломатина, А.Н.Лютый. Сельскохозяй-ственные машины – Кубань -2008-184 с.

• 5.    Т.С.Худойбердиев, Б.Р.Болтабоев, Б.Н.Турсунов, Б.Раззақов. Ўғитлагичнинг пичоқларини танлаш ва асосий параметрларини асослаш.- International Jornal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 09, 2020 Pages: 3700...3707. (Буюк Британия).

• 6.    Т.С.Худойбердиев, Б.Р.Болтабоев, Б.Раззақов, М.М.Холдаров. Ўғитлагич пичоғининг судрашга қаршилигини аниқлаш.- Asian Journal of Multidimensional Research. Vol 9, Issue 8, Auqust, 2020. Paqes: 65…71. (Хиндистон).