Рангли асфалтнинг жамоат транспорт йўлларини ёритишига таъсир этишини ўрганиш

Очиқ рангли йўл қопламасини ишлаб чиқариш жараёнида кўплаб лабаротия синовлари ўтказилган. Автомагистралда полимер асосида модификацияланган шаффоф боғловчи танланган. Оқ ва оддий йирик тўлдиргичлар оптимал нархлар ишлаш нисбатига олиб келади. Делден ва Ҳенгело-жанубий (59.1 ва 59.6 км оралиғидаги ғарбий қатнов қисми) ўртасида А35 автомагистралида жой танланган. А35 автомагистрал йўли Wиерден ва Эншеде оралиғида жойлашган бўлиб, Германия томонга ва у ердан бу томонга қатновчи минтақавий транспортлар учун ҳам муҳимдир.

Синов зонаси қурилиши 2011-йил 26-сентябр кунидан боўлаб 5 кун давом этди. Тавсиядаги бўлимдан ташқари (А) ваяна уч хил вариантда очиқ рангли асфалт (Б, C ва Д) бўлимлари ташкил этилган.

• A.    Тавсиядаги аралашма сифатида чақиқтош ва қора полимер асосида модификацияланган битумли 30 мм стандарт юқори қатлам;

• B.    Оқ рангли тўлдиргич, чақинтош ва шаффоф полимер асосида

модификацияланган битум аралашмасидан 30 мм очиқ рангли ғовакли асфальт;

• C.    Оқ тўлдиргич, чақинтош ва полимер асосида модификацияланган

боғловчи аралашмасидан 30 мм очиқ рангли ғовакли асфальт;

• D.    Оқ тўлдиргич, чақинтош ва полимер асосида модификацияланган

боғловчи аралашмасидан 30 мм очиқ рангли чақиқ тош мастикали асфальт;

Биринчи уч бўлимнинг ҳар бирининг узунлиги 175 метрдан, тўртинчи қисм кўприкнинг паски қисмида жойлашган бўлиб, узунлиги тахминан 100 метр.

Тўрт аралашманинг наъмуналари лабараторияда цилиндр наъмуналари ва плиталар ишлаб чиқариш жараёнида олинган. Йўл қопламаси ётқизилганан кейин цилиндр наъмуналар олинган. Охирги натижани визуал кўрсаткичини олиш учун фавқулодда йўлнинг бир неча кв метрдаги битум юза қатлами шлифоака ёрдамида олиб ташланди. Биринчи синов ва ёритиш тадқиқотлари 29-30-сентябр 2011-йил кунлари йўлҳаракат учун синов бўлими очилишидан олдинбўлибўтди.

2-расм. Рангсиз боғловчи асосидаги йўл қопламанинг биринчи метри

3-расм. Қопламаларнинг тундаги кўриниши

4-расм. Рангли асфальтнинг ётқизилиши

5-расм. Б ва С бўлимларнинг ажратилиши

6-расм Охирги кўринишини кўрсатиш учун ажратилган қисми

Мумкин булган йул х,аракати хавфсизлигини текшириш ишлари ушбу булимга киритилмаган. Синовлар ва улчовлар куйидагиларни аниклаш куйидагиларни уз ичига олган:

• •    Мосликни бадолаш учун курилиш мух,андислик хусусиятлар;

• •    ЁруFликнинг пасайишини микдорий аниклаш учун ёруFликни акс эттириш хусусиятлар;

Автомагистралда очик рангли асфалтни юкори катлам сифатида ярокдилигини намойиш килиш учун курилиш мух,андислик хусусиятларини урганиш керак. ^уйидаги хусусиятларга эътибор каратилган:

• •    Дастлабки силжишга каршилик тормознинг секинлашиши синови;

• •    Бир йилдан сунг силжишга каршилик;

• •    Сирт катламининг ва буйлама текислиги;

• •    Сув штказмасликка текшириш;

• •    Дастлаб ва бир йилдан сунг визуал текшириш;

• •    Бир йил давомида автомобил йулидаги дарорат датчиклари ва юкори катламдаги иссиклик хусусиятларини урганиш;

• •    Маркировкага(йул бэлгиларининг) ёпишиш(бевосита кенгаювчан (тортиш) синовлари)

• •    Цилиндр наъмунасидаги сувга чидамлилик

Тавсиядаги А бўлимга зарур тормозланиши тўгридан тўгри бажарилмади, иккинчи ўлчов бир неча ойдан сўнг қилинди. Бошқа барча қурилиш муҳандислик хусусиятлари талабга жавоб берди.

Ушбу мақолада силжишга қаршилик хоосаларини текширишга йўналтирилган. Чунки уларга турли хил махсус компонентлар таъсир қилиши мумкин. Бундан ташқари термик хусусиятларини тасвирлайди. Чунки бу ностамдарт тадқиқотдир.

7-расм. Ишқаланишга синаш (тормозланишга қаршилиги)

Синов бўлими очилиши олдидан дастлабки силжиш қаршилиги соатига 70 км тезликда (86%), тормоз секинлашуви A,B,С бўлимларда жиҳозланган шахсий машина билан аниқланди. Бир йилдан сўнг яна силжиш қаршилиги

A,B,С бўлимларда диаметри 225 мм бўлган пармаланган цилиндр силжиш

қаршилиги синов машинаси

ёрдамида текширилди. Ўртача қийматлар қуйидаги

1-жадвалда кўрсатилган.

1-жадвал

Бўлим-лар	Асфальт аралашмалари	Сирғанишга қаршилиги (≥0,43)		Ишқала-ниш (автомобилда)	Секинла-шиш	Цилиндрда
		Сен. 2011-йил	Сен. 2012-йил	Сен. 2011-йил	Сен. 2012-йил	Дастлаб-ки	охири

А	Оддий    стандарт битум асосидаги	0,52	0,56	79	5	0,44	0,44
Б	Рангли тўлдиргич ва битум, полимер асосидаги	0,56	0,55	76	5,2	0,49	0,37
С	Рангли тўлдиргич ва модификациялан-ган,       полимер асосидаги ПА 8	0,64	0,58	74	5,3	0,48	0,41
Д	Рангли тўлдиргич ва модификацияланган, полимер асосидаги СМА 8	0,57	0,53	71	5,5	-	-

Дастлабки тавсиядаги аралашма билан А бўлим тормозга қаршилик синовида 5.2 м/с2 талабга жавоб бермади. Бир неча ойдан сўнг иккинчи синовда 5.5 м/с2 ўлчови билан талабга жавоб. 100% чақиқтош билан тавсиядаги А бўлим дастлабки силжиш қаршилиги оқ агрегат ва чақиқтош қўшилмаси Б,C ва Д бўлимларга қараганда пастроқнатижа беради. Аммо бир йилдан сўнг А бўлимнинг силжиш қаршилиги ошди, Б,C ва Д бўлимлари бироз пасайган. Бир йилдан сўнг барча тўртта бўлим хусусиятлари сезиларли ўзгарган , Wehner/Schulze тестида ҳам худди шундай тенденсияни кузатиш мумкин[5].

Қуёш нурларининг акс этиши туфайли очиқ рангли асфальт юзаси ва унинг остидаги асфалт қатламларида ҳарорат қуёшли кунда стандарт тўқ рангли асфальт қопламасига қараганда пастроқ бўлади. Бу эса унинг хизмат қилиш муддатига сезиларли таъсир қилади. Бу потенциал натижаларни текшириш учун йил давомида ҳарорат ўлчанади. Буни термопара ёрдамида юқори қатлам ичкарисини ҳамда ҳарорат датчиклари орқали автомобил йўлининг ташқи ҳароратини ўлчаб боориш билан бажарилган[6]. Йўл четида иккита маълумот ёзувчи (ҳар ўн дақиқада) термопара ва ҳарорат сенсорлар ёрдамида ўлчанган қийматларини қайд этган.

Д бўлимида тажриба шуни кўрсатадики, кўприк пастки қисмидаги қопламанинг ҳарорат профили кўприк олди ва орқасига қараганда бошқача ҳарорат ҳаракатига эга.

Айниқса совуқ кунларда нол атрофидаги даража бу йўл фойдаланувчилари учун жуда муҳимдир. Иссиқ кунларда ҳам фарқ бўлиши мумкин, лекин бу йўл фойдаланувчилари учун унчалик аҳамиятли эмас. Натижалардан хулоса қилиш мумкинки, совуқ кунларда турли бўлимлардаги сирт ҳарорати фарқ қилмайди. Бу йўл фойдаланувчилари ва йўлда харакатланувчилари учун ҳам тажриба ҳисобланади. Ушбу маълумотларга асосланиб қишки таъмирлаш ишлари ҳеч қандай мослашишни талаб қилмайди. Бошқа йўллардаги каби очиқ рангли йўлларда ҳам бир вақтнинг ўзида бир хил миқдордаги тузни сепиш мумкин. Аммо ёзнинг иссиқ кунларида сирт ҳарорати фарқланади. Тўқ рангли А бўлим ҳар доим Б, C ва Д бўлимлари кейин энг иссиқ бўлиб кўринади. Кўприкнинг пастки қисмидаги жойлашган ўрни туфайли Д бўлими учун энг паст ҳарорат кузатилади. Оч рангли C бўлими ҳар доим тўқ рангли А бўлимига қараганда анча паст ҳароратда бўлади, бу фарқ целсий бўйича саккиз градусгача кўтарилиши мумкин.

Ўртадаги Б бўлимда, тошларнинг очиқ ранги кўринадиган бўлишни бошлайди.

Шуни таъкидлаш керакки, бу фақат биттаси ҳар бир бўлим учун термопара ва юқори қатламда аниқ чуқурлик жойи бироз фарқ қилиши мумкин (асосан улар сирт остидан 1 см).

Очиқ рангли юқори қатлам йўл фойдаланувчиси учун йўл юзасининг кўринишига ижобий таъсир кўрсатади. Бундан ташқари, жамоат авто- йўлларини ёритишни қисқартириш мумкин, аммо кўриш даражаси бир хилда

қолади. Йўл ёритилмаган бўлса, йўл юзаси кўриниши сезиларли даражада яхшиланиши мумкин. Ушбу мумкин бўлган таъсирларни қўллаб -қувватлаш учун ёруғлик тадқиқотлари ўтказилди. Асфальтнинг фотометрик оптик акс эттириш хусусиятларини таҳлил қилиш қуйидагиларни ўз ичига олади.

8-расм. Кундузи ва тунда табиий ёруFлини акс эттириши куриш (Qd )

9-расм.Транспорт фараларида ёритиш асосида тунда кўриш (Rl)

10-расм. Жамоат йўллари ёритилишида тунда кўриш (ўртача ёруғлик коеффициенти Q0 -S1 -S2)

Синов бўлимида биринчи ёруғлик тадқиқотлари (2011 йил сентябр) да ўтказилди. У ерда А35 нинг бу қисмида жамоат йўлларини ёритиш ташкил қилинмаган. Стандарт ёруғлик мосламалари бўлган ёруғлик тадқиқотлари қисми учун ЛЭД ёритгич билан таққослаганда, вақтинча ёруғлик устунлари икки марта жойлаштирилган. Энг сўнгги ёруғлик тадқиқотлари 2015 йил ноябр ойида ўтказилган. Ёруғликни акс эттириш хусусиятларининг ўртача қийматлари қуйидаги 2-жадвалда кўрсатилган.

2-жадвал

R w	Асфальт аралашмалари	Q0			S1			Rl			Qd
		= = “ о U ci	3 §	tn о СЧ « О К	о сч и о и	IS ^н и о J м	= О С Г)	и о J (N	13 ^н и О J м	= О С Г)	13 и о J (N	13 ^н и О J м	С Г)
А	Оддий стандарт битум асосидаги	0,04	0,0 34	-	1,0 35	1,1 52	-	3	6	-	37	39	-
Б	Рангли тўлдиргич  ва битум, полимер асосидаги	0,04 1	0,0 4	-	1,0 49	1,1 32	-	3	7	-	36	47	-
С	Рангли тўлдиргич  ва модификациял анган, полимер асосидаги ПА 8	0,08 3	0,0 66	0,0 54	0,5 97	0,4 01	0,3 63	17	12	16	81	68	63
Д	Рангли тўлдиргич  ва модификациял анган, полимер асосидаги СМА 8	0,08	0,0 7	0,0 56	0,6 47	0,6 29	0,3 63	15	10	15	72	60	63

Ёруғлик тадқиқотининг асосий хулосалари:

• •    Биринчи натижаларга кўра, анъанавий тўқ рангли таққосланадиган икки қатламли энергия ёритлиши даражаси Б бўлган ғовакли асфалт (електр сарфи тахминан 7800 ватт/км)га таққосланганда очиқ рангли асфалт

  жамоат йўлларини ёритиш учун ёритиши даражаси Б бўлган энергияга(електр сарфи тахминан 3600 ватт/км) эга бўлиши керак. Очиқ рангли асфальт қоплаш орқали ёритиш даражаси пастроқ даражага ўтади. 2015 йилги натижалар жамоат йўлларини ёритилишини камайтириши мумкинлигини кўрсатди.

• •    Шаффоф боғловчи (C ва Д бўлимлар) билан очиқ рангли асфалт анъанавий фаралар билан таққосланадиган икки қаватли ғовакли асфальт (А бўлим) билан солиштирганда ҳайдовчининг ўз фараларига нисбатан қарийб икки баробар кўп нурни акс эттиради.

Кейинги тадқиқотлар, бу хавфсизлик нуқтаи назаридан, кўринишнинг ошишига таъсир кўрсатади

• •    Кундузги Qd кўринишнинг ўлчовлари ўртача ёруғлик коеффициенти Q0 билан бир хил нисбатни кўрсатади (жамоат йўлларини ёритиш). Бу шуни англатадики, ой ва осмон ёруғлигида очиқ рангли асфалт билан автомобилчи йўналиши бўйича ёруғлик янада юқори бўлади. Натижада, йўлнинг йўналиш тизимидаги йўналиши янада аниқроқ кўринади (узоқ масофани яхшироқ кўради). Бу албатта жамоат йўллари ёритишлари бўлмаган йўллар учун жуда муҳимдир.

Хулоса ва таклифлар. Бу тадқиқотдан очиқ рангли асфальт Голландиянинг икки қаватли ғовакли асфалт ва чақиқ тош мастикали асфальтнинг устки қатлам талабларига жавоб берди, деган хулосага келиш мумкин.

Синов участкалари лойиҳалангандан сўнг, А тавсиядаги бўлимининг тормоз секинлашуви талабга тўғридан-тўғри мос келмади, бир неча ойдан кейин иккинчи ўлчовдагина талабларга жавоб берди. Бошқа барча қурилиш муҳандислик хусусиятлари талаблар кутилган ҳолатга жавоб берди. Термик хусусиятларини кузатиш натижасида сирт ҳарорати совуқ қиш кунларида тўрт хил вариантда фарқ қилмади деган хулосага келиш мумкин. Аммо ёзнинг жазирама кунларида очиқ рангли C ва Д йўл бўлимлар (иккаласи ҳам шаффоф боғловчи билан) сирт ҳарорати анча пастлигини кўрсатди (саккиз С даражагача фарқ).

Қурилиш муҳандислик тадқиқотлари ва ўлчовларидан шуни айтиш мумкинки, очиқ рангли асфалт автомобил йўлларида қўллаш учун мос келади. Ёруғлик тадқиқотлари шуни кўрсатдики, жамоат йўлларини ёритилишини 40% дан кўпроқ камайтириш мумкин. Бу улкан энергия тежаш ва CО2 чиқиндиларининг камайишини билдиради. Очиқ рангли чақиқ тошлар, оқ пигмент ва полимер модификацияланган шаффоф боғловчи уни қиммат асфальт аралашмасига айлантиради. Харажатларни ҳисобга олган ҳолда, қатлам қалинлигини иложи борича юпқа қилиб ётқизиш фойдалидир. 24 соат мобайнида ёрииладиган туннелларда бу жуда хам зарур хусусият хисобланади.

Ёруғ бўлмаган йўлларда очиқ рангли юқори қатлам сезиларли ёрқин кўинади. Кўриниш стандарт йўл қопламасига қараганда анча яхши. Бу фараларнинг юқори акс этиши билан боғлиқ. Шу билан бирга табиий ёруғлиги билан узоқ масофадаги йўл йўналиши яхшироқ кўринади. Аммо очиқ рангли юза ва оқ термопластик белгилар ўртасидаги фарқга эътибор бериш керак. Хавфли жойларда хавфсизлик чоралари автомобил йўлларини очиқ рангли асфалт билан яхшилаш мумкин. Ушбу тадқиқотда йўл ҳаракати хавфсизлиги масалалари кўриб чиқилмаган.

- Ёруғлик тадқиқотидан хулоса қилиш мумкинки, очиқ рангли асфалт жамоат йўлларини ёритишда катта энергия сарфини тежашга олиб келиши мумкин, бу энергия сарфини камайтириш ва CО2 эмиссиясини камайтириш демакдир. Ёруғ бўлмаган йўлларда эса очиқ рангли асфалт қоплама йўл сиртининг кўринишини яхшилайди.

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

• 1.     https://asfaltproductiedeeem.nl/producten/luminumpave/

• 2.    Черных Д.С. Длительная водостойкость цветного пластбетона на каучукополиолефиновом вяжущем/ Д.С. Черных, И.В. Мардиросова, В.Г. Колев // Сб. материалов    Международной    научно-практической    конференции

  «Строительство 2012». - Ростов н/Д, 2012 -С. 51-52.

• 3. ”Light Coloured Asphalt” Dura Vermeer Infrastructuur BV, Hoofddorp, Netherlands,Ministry of Infrastructure and the Environment, Rijkswaterstaat, Utrecht, Netherlands

• 4.    Чан Н.Х. Асфальтобетон с повышенными эксплуатационными свойствами для условий жаркого и влажного климата Вьетнама: автореф. дис. на соискание науч. степени канд. техн. наук. - 05.23.05 / Н.Х. Чан - Ростов н/Дону, 2011. -23 с.

5.

• 6.    Муминов А.Р., Кохоров А.А. ИНФОРМАЦИЯ О ФИЗИКОМЕХАНИЧЕСКИХ СВОЙСТВАХ ПОЛИСТИРОЛБЕТОНА [Электронный ресурс] // Матрица научного познания, 2022. №2-2 2022 – С.95-100.

• 7.    KDJ-3 KOMPLEKS KIMYOVIY QO’SHIMCHA QO’SHILGAN KONSTRUKTSION-ISSIQLIK IZOLYATSION POLISTIROLBETONNING FIZIK-MEXANIK XOSSALARI

  AA Abduholiqov, AAAOGL Yoqubov - … : Innovative, educational, natural and social sciences, 2021

• 8.    Бузруков, Закирё Саттиходжаевич. "ВЫБОР РАСЧЕТНОЙ СХЕМЫ СИСТЕМЫ «ПЛОСКАЯ РАМА-РОСТВЕРК-ГРУППА СВАЙ» ПРИ ДИНАМИЧЕСКОЙ НАГРУЗКЕ." Universum: технические науки 12-1 (81) (2020).

• 9.    Buzrukov Z., Yakubjanov I., Umataliev M. Features of the joint work of structures and pile foundations on loess foundations //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 02048.

"Экономика и социум" №3(94) 2022