Ўрмон биоценозида дарахт танахўр зараркунандалари ва уларга арши кураш чоралари

Кейинги пайтда дунё мамлакатларида турли хилдаги саноат ва инновацион технологияларни шиддат билан яратилиши, жахон мамлакатларини иқтисодий ривожланишига олиб келиши билан бир қаторда, инсоният учун ўта мухим бўлган атроф-муҳитнинг глобал равишда ўзгариши, ўсимликлар, ўрмон ва қишлоқ хўжалиги экинлари агробио- ценозини  бузилишига олиб  келмоқда.  Бу эса  нафақат инсонлар касалликларини ривожланишига, балки ўсимликлар зарарли организм-ларининг хам кескин кўпайиб боришига олиб келмоқда.

Бу борада Ўзбекистон Республикасида ўрмон фондини муҳофаза қилиш, кўпайтириш, ундан оқилона фойдаланиш, унинг моддий-техника базасини модернизация қилиш, соҳага бозор механизмларини ҳамда ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, кадрлар салоҳиятини ошириш ҳисобига илм-фан ютуқларидан самарали фойдаланиш, шунингдек, 2030 йилгача бўлган даврда ўрмон хўжалигини ислоҳ қилишнинг устувор йўналишларини белгилаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 августдаги «Республикада ўрмонлардан фойдаланиш самарадорлигини оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-4424-сон қарори эълон қилинди.

Ўрмон биоценозида манзарали ва ёғочбоп дарахтларга жиддий зарар етказадиган кенг тарқалган Lepidoptera туркуми вакиллари бўлган сассиқ дарахтхўр, терак ойнадори, кичик терак шишасимони ва бошқа зараркунандалар иқтисодий жихатдан зарар етказмоқда.

Танахўр зараркунандалар баргхўрларга қараганда биоэколик жихатдан фарқ қилади, чунки уларнинг асосий ривожланиш босқичлари дарахт танасида кечади ва уларга қарши кураш чоралари ҳам бир мунча қийинчиликлар келтириб чиқаради.

Дарахт сассиқхўри (Cossus cossus L.) капалакнинг олдинги қанотлари кўнғир-кулранг тусда. Қанотлари ноаниқ кулранг-оқиш доғлари ва кўндалангига тўлқинсимон чизиқлари бор. Орқа қанотлари тўқ-жигарранг кўринишда бўлиб, хира тўлқинсимон чизиқлари бор. Кўкрак қисмининг уст томони тўқ, қорни оқ ва йўғон, эркагининг қанотлари ўлчами 65-70 мм. Урғочисининг қанотлари эса 80-95 мм. Янги чиққан личинкалар тўқ-қизил, кейинроқ эса оч-қизил рангда бўлади. Боши қора ялтироқ. Вояга етган личинкаси 80-95 мм, нафас олиш тешиклари жигарранг. Агар личинкаларга бирор нарса тегиб кетса ўзидан мушк ҳидли суюқлик ажратади. Ғумбаги қалин ипаксимон пилласининг ичида жойлашган. Қўнғир рангда. Ғумбагининг узунлиги тахминан 60 мм. Тухуми овалсимон, тиниқ- жигар ранг, қора йўллари бор, ҳажми 1,2 мм.

Ёғоч қурти кўпгина япроқ баргли дарахтларни, жумладан, терак, тол, заранг, оқ қайин, эман ва бошқа мевали дарахт турларининг луб қаватини ва

ёFOчлик дисмини уйиб (еб) катта зарар етказади.

Бу зараркунанданинг табиатга учиб чиқиши Ўрта Осиё шароитида май ойи охирлари ва июн ойларида бошланади. В.И.Плотников ва И.КМахновский маълумотларига кўра бу капалак кўпгина кўчатзор ва теракзорларга 20% дан 50% гача зарар етказилганлиги дайд дилинган.

Табиатда танахурининг капалаклари учиб юриши одатда 14-15 кун давом этади. Личинкалар аввал дарахтнинг луб қаватини кемиради, кейинчалик дарахт танасининг пастки қисмининг ёғочлик қисмини ҳам ҳар томонлама (кўндалангига, тиккасига) тешиб ташлайди. Улар ҳосил қилган тешик йўлларнинг девори личинкалар ҳосил қилган суюқлик билан заҳарланиб, жигарранг ёки қора рангли бўлиб қолади. Дарахт барглари тўкила бошлаганда личинкалар озиқланишни тўхтатади ва ўзлари ясаган хандакларда қишлайди. Улар шу ерда келуси йил дарахтлар барг ёзгунига қадар ётади. Кулгуси йил баҳорда личинкалар яна озиқланишни давом эттиради ва кузга бориб ғумбакка айланиб, иккинчи марта қишлайди. Fумбакка айланиш босдичи 3-6 хафта давом этади.

Урғочи капалак дарахт ёриқлари, пўстлоқ остига ёки зарарланган тешикларга 20-25 тадан туп-туп дилиб тухум дуяди. Тахминан 14-15 кундан сўнг тухумлардан ёш личинкалар туғилади. Ёғоч қуртининг кўпайиши (генерацияси) икки йиллик.

Ёғоч қурти Ўзбекистоннинг тоғларида денгиз сатҳидан 1800 м баландликлардаги ўрмонзорларда учрайди. У Ўзбекистонда фақат тол ва олма дарахтларининг зараркунандаси сифатида маълум.

Ўрмон биоценозидаги яна бир ашаддий зараркунандалардан бири бу танахўр зараркунандалар Aegeridae оиласига мансуб бўлган катта терак шишасимони -Aegeria apiformis. Бу капалакнинг данотлари улчами 40-45 мм ни ташкил дилади. Боши сарид, кукраги дора-жигарранг. Данотлари ялтирод, жияклари ҳошияланган, олдинги томонида қора нуқталари бор. Личинкалари од-сарид рангда, орда томонида сезилмайдиган чизиFи бор. Катта ёшли личинкаларининг тана узунлиги 24-25 мм. Fумбаги туд-дунFир рангли, узунлиги тахминан 30 мм.

Капалакларнинг табиатга учиб чиқиши жанубий вилоятларда май ойи бошларида бошланиб июл ойи бошларигача давом этади. Урғочи капалак дарахт танасининг энг пастки қисмига пўстлоқ ости ва ёриқларига биттадан тухум қўяди. Баъзан тупроққа ҳам тухум қўяди. Бир бош она капалак тахминан 1200 та тухум қўяди. Орадан 3-4 ҳафта ўтиб тухумчалардан личинкалар чиқади ва дарахт пўстлоғини тешиб озиқланишни бошлайди. Улар ёз бўйи озиқланади. Кўпчилик ҳолларда личинкалар дарахт пўстлоғида қишлайди. Баҳорга бориб, яъни тераклар барг ёза бошлаган вақтда қишловдан чиққан личинкалар дарахт танасини ҳам тешиб ҳар томонга қараб тешиклар (коваклар) ҳосил қилади.

Қарши кураш чоралари

Ҳидли ёғоч ўймакори ҳаёт тарзининг ўзига хослиги унга қарши кураш чора-ларини ишлаб чиқишда алоҳида ёндашувни талаб этади. Агротехник тадбирларда дарахт поялари, йуғон шохлар ва улар оралари эски пустлоқлардан тозаланади ва албатта тўпланган қолдиқлар ёқиб юборилади. Бу тадбир эски пустлоқлар ва дарахт ёриқларига тўпланган қуртлар миқдорини камайтиради.

Капалакларнинг учиши ва тухум қўйиши даврида дарахтларга инсектицидларнинг ишчи суюқлигини қўллаш мумкин, бинобарин мазкур ҳашаротнинг учиши йилда бир марта – асосан май ойида кузатилади. Шу боис мавсум бошида дарахтларга бир марта, ёки энг яхшиси икки марта ишлов бериш уларнинг ҳидли ёғоч ўймакори билан зарарланишига барҳам бериши мумкин. Бунда боғлар ҳолатининг яна бир яхшиланиш ҳолати шундаки, май ойида одатда мевали дарахтларни олма мевахўри ва бошқа бир қанча барг ўровчиларнинг турлари, шунингдек сўрувчи йўлдош зараркунандалардан (ўсимлик битлари, қалқондор, кана ва б.) ҳимоялаш муддати бошланади. Шу боис мазкур муддат доимо зараркунандаларга қарши курашишнинг умумий тизимида мос келади ва муҳим аҳамият касб этиши мумкин. Шундай қилиб, ишонч билан таъкидлаш мумкинки, зараркунанда объектларнинг сонини биологик (табиий) усулда камайтириш, бунинг учун энг самарали яйдоқчи турларини хориждан жалб қилиш (интродукция) –ўсимликларни (боғларни) ҳимоя қилиш ишида истиқболли йўналишлардан биридир.

Зараркунандаларга қарши биологик усулда курашишнинг яна бир йўналиши – микробиоусул ҳисобланади. Бунда ўсимликларнинг ҳимоячилари сифатида микроорганизмлар (бактерия, замбуруғ, вирус ва содда ҳайвонлар) иштирок этади. Bacillus thuringiensis бактериялари асосида тайёрланган препаратлар энг кўп тарқалган ва амалда кенг қўлланилаѐтган препаратлар жумласидандир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ўзбекистон

Республикаси     Президентининг     “Ўзбекистон

Pеспубликасида Ўрмон хўжалиги тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги Қарори. – Тошкент. 06.10.2020 й. NПҚ-4850

• 2.    Рахимова А., Эсанбаев Ш., Р.Жумаев Ўрмон биоценозида учрайдиган фитофаг зараркунандалар турлари Агро Кимё химоя ва ўсимликлар карантини илмий-амалий журнал № 6 2021. –Б. 1-3.

• 3.    Эсанбаев Ш.,У.А.Машарипов У.А. , М.М.Аблазова М.М., Вредители лесных насаждений и меры борьбы с ними. Ташкент.2021. –С. 176-177.

• 4.    Юсупов А.Стеклянница–вредитель молодых топал //Информационный листок о передовом производственном огне ГФНТИ,1994. – С.3.

"Экономика и социум" №5(96) 2022