Таълим жараёнида талабалар мустаил ишларининг ўрни

"Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача бўлган даврда ривожлантириш концепсиясини тасдиқлаш тўғрисида" ги

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 8 октябр 2019 йил № 5847 сонли Фармонида олий таълимнинг илғор стандартларини жорий этишга босқичма-босқич ўтиш кўзда тутилган. Олий таълимнинг асосий вазифаси ўз-ўзини ривожлантириш, ўз-ўзини тарбиялаш, инновацияларга қодир мутахассиснинг ижодий шахсини шакллантиришдир. Ушбу муаммони ҳал қилиш фақат билимларни ўқитувчидан талабага тайёр шаклда ўтказиш орқали мумкин эмас. Талабани билимнинг пассив истеъмолчисидан муаммони шакллантириш, уни ҳал қилиш йўлларини таҳлил қилиш, мақбул натижани топиш ва тўғрилигини исботлай оладиган билимларнинг фаол яратувчисига ўтказиш керак. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, мустақил иш ҳали ҳам тўғри ташкил этилмаган ва бўлажак мутахассис шахсини шакллантиришнинг муҳим омили сифатида касбий ўз-ўзини тарбиялаш унинг машғулотларида муносиб ўрин эгалламайди.

Талабанинг мустақил иши ўқув жараёнининг муҳим таркибий қисмларидан бири бўлиб, унинг давомида кўникмалар, малакалар ва билимлар шаклланади, шунингдек талабанинг билим фаолияти техникасини ўзлаштириши, ижодий ишларга қизиқиши ва охир-оқибат ўқув ва илмий муаммоларни ҳал қилиш қобилияти таъминланади.

Талаба мустақил ишининг мақсади талабаларда фандаги муаммоларни мустақил равишда ҳал қилиш қобилиятини шакллантиришдир. Талаба мустақил ишининг мақсади мустақиллик каби шахсий хусусиятни ривожлантиришдир, яъни ташқи раҳбарлик ва ёрдамисиз ўз фаолиятини ташкил этиш ва амалга ошириш қобилиятидир.

Талабаларнинг мустақил ишларини ташкил этишнинг асосий вазифаси ҳар қандай шаклдаги синфда интеллектуал ташаббус ва фикрлашни ривожлантириш учун психологик ва дидактик шароитларни яратишдир. Талабанинг мустақил ишини ташкил этишнинг асосий принципи барча талабаларни муаммоли масалалар ва вазифаларни ҳал қилишда ўз фикрларини шакллантириш билан талабанинг пассив роли билан маълум вазифаларни расмий бажаришдан когнитив фаолиятга ўтиш билан индивидуал ишлашга ўтказиш бўлиши керак.

Мустақил ишнинг ҳақиқий ҳолатини ўрганиш талабаларнинг умумий академик қобилиятлари ва қобилиятлари ёмонлигини кўрсатади: конспект қилиш, ўқиганларини кўриб чиқиш, таҳлил қилиш ва синтез қилиш.

Ўқув материали ва бошланғич манбаларни мустақил ўрганишда ўқувчилар хулосаларни шакллантиришда, фикрларини ривожлантиришда, ўқиганларини баҳолашда асосийни, асосийни аниқлашга қийналадилар. Талабаларнинг фаол мустақил иши фақат жиддий ва барқарор мотивация мавжуд бўлганда мумкин. Энг кучли рағбатлантирувчи омил - бу янада самарали касбий фаолиятга тайёргарликдир.

Мустақил ишнинг моҳияти, бизнинг фикримизча, турли манбалардан олинган ўрганилган материални тушунишни ўз-ўзини ташкил қилиш, талабанинг ўз нуқтаи назарини қуришда, ўрганилганларга бўлган муносабати, ўрганилаётган материалнинг амалий аҳамиятини аниқлашдан иборат. Мустақил ишни ташкил этиш, биринчи навбатда:

• У    х,ар бир курс учун мустакил ишларнинг мазмуни ва куламини аниқлаб бориш;

• У    х,ар бир мавзу буйича уз-узини урганиш учун маълум бир ҳажмдаги материални маълум бир вақт давомида ташкил этиш;

• У    талабада мустакил ишлаш куникмаларини шакллантириш буйича семинармазмунини аниқлаш;

• У    кириш дарсидан талаба дастур ва вазифаларнинг мох,ияти, мустақил ишларга қўйиладиган талаблар, баҳолаш мезонлари, вазифаларни бажариш усуллари, назорат шакллари ва муддатлари билан танишади.

Амалиёт шуни кўрсатадики, ижодий мутахассисни ўқитиш фанларнинг назарий асосларини ўзлаштирмасдан, талабаларнинг назарий билимлар билан амалий шароитда ишлаш кўникмаларини ривожлантирмасдан, уларни касбий вазифаларни хал цилишда ишлатмасдан мумкин эмас.

Талаба саволларга жавоб бера олиши, таклиф қилинган вазиятни тушуниши, ундан чиқиш йўлларини белгилаши, монография, мақолани кўриб чиқиши ёки изоҳлаши, амалиёт давомида ишлаб чиқариш жараёнларини бевосита кузатиши керак. Мустақил иш учун турли хил вазифалар, уларга нафақат ахборот, балки касбий йўналишни ҳам бериш, назария ва мухандислик амалиёти уртасида яцин алоцани урнатиш-бу мустақил иш қобилиятлари ва кўникмаларини ривожлантиришга туртки берадиган ва талабанинг шахс тузилишини шахс таркибига айлантиришга ёрдам берадиган мутахассис раFбатидир.

Талаба мустақил ишининг самарадорлиги ўқув жараёнини педагогик бошқариш сифатининг мезони сифатида унинг икки йўналишда ривожланиши билан белгиланади:

• >    уз-узини тайёрлаш жараёнида талаба томонидан узлаштириш даражасида келажакдаги касбий фаолиятни симуляция қиладиган вазиятларда харакат цилиш цобилияти вазифалар-вазиятлар, махсус машцлар, амалий стандарт вазифаларни хал цилиш учун назариядан фойдаланишда;

• >    талабаларнинг хаётий тажрибасидан максимал даражада фойдаланган ҳолда, уларни келажакдаги касбий фаолиятга йўналтирган ҳолда, ностандарт вазифалар ва мураккабликдаги вазифаларни бажариш ва реал ишлаб чикариш амалиётида талабаларни илмий-тадкикот фаолиятига жалб цилиш даражасидир.

Талабаларнинг мустақил ишларининг самарадорлиги кўп жиҳатдан уни назорат килишнинг фаол усуллари мавжудлиги билан белгиланади.

Шундай қилиб, талабалар мустақил ишининг асосий маъноси ва натижаси интеллектуал ва мантиқий қобилиятларни ривожлантириш ва ўз фикрларини ифода этиш, укув ва илмий-тадкикот ишлари натижаларини расмийлаштириш, шунингдек, фанларни ўрганишда илгари олинган билимлардан фаол фойдаланишни рағбатлантириш, уларни қўллаш қобилиятини ривожлантиришдир ҳал қилинаётган вазифаларнинг шартларини ўрганаётгандадир.

Адабиётлар рўйхати:

• 1.    Указ Президента Республики Узбекистан «Об утверждении Концепции развития системы высшего образования Республики Узбекистан на период до 2030 года» от 8 октября 2019 года.

• 2.    Пардаева З.Ж. Организация самостоятельной работы студентов. – Ташкент, «Фан», 2007, с.17.

• 3.    Современные образовательные технологии : учебное пособие / коллектив авторов ; под ред. Н.В. Бордовской. — 3-е изд., стер. — Москва : КНОРУС, 2017. — 432 с.

"Экономика и социум" №5(96) 2022