Ўувчиларни саводга ўргатиш ва нут ўстиришда педагогик технологияларнинг ўрни

Мамлакатимизда маьнавий тарбия баркамол инсон тарбияси давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Чунки инсон – жамиятнинг таянчидир. Чунки ҳар бир ўқувчи шахси келажак ривожига кескин таьсир ета олади. Таьлим – тарбия олувчи ҳар бир боланинг замон талаби асосида ҳар томонлама шаклланган шахс бўлиб жамият ишларида фаол қатнашишига нутқнинг тўғри ривожланиши катта аҳамиятга эга.

Нутқ – бу кишилар аро мулоқат воситаси, миллий бойлик ҳамда таьлим

– тарбия зарур билимларни олиш учун қудратли воситасидир. Шу боис ҳар бир инсон нутқни пухта эгаллаш, ўз фикрини тўлиқ ифода этишга ўргатиш муҳимдир. Ўқувчиларни

саводга ўргатишда тўғри ва равон нутқ катта ахамият касб этади. Мактабгача тарбия ёшдаги болалар ч синф ўқитувчисидан чуқур билим ва маҳоратни талаб этади. Бола нутқини тўғри тарбиялаш бошланғич таьлимига тайёрлаш бошланғи мактабгача бўлган ёшдаёк она тилининг амалий кулланиш жараёнлари ичида яшайди. Мавжуд тил мухити боланинг уз тилидан амалий жихатдан фойдаланишга оид дастлабки куникма ва малакаларини шакллантириб боради.

Сузлаш жараётида талаффузнинг роли Fоят улкандир. Талаффуз меьёрларининг оғзаки нутқ шаклининг шаклланишидаги йетакчи омил ҳисобланади. Чунки гапириш жарайонида товуш жиҳатидан бир хилликни сакланиши, аввало,    тапаффуз    нормаларининг ягоналиги билан изохланадию.

Дарҳақиқат, бола илк бора тил чиқариб ўз она тилида сўзларни талаффуз килади. Ёши катталашган сари суз бойлиги ошиб бораверади. Асосан, бошланғич синфларда эса нутқнинг тўғри қурилиши шаклланади ва ривожланади. Мактабгача тарбия ёшидаги бола нутқидаги эьтиборсиз қолдирилган камчиликлар келажакда боланинг мактабда тўғри билим олишдан орқада қолишига сабаб бўлади. Бошланғич синфларда саводга ўргатишда нутқ ўстиришда пед технологияларнинг ўрни беқиёсдир. Дарс таьлим жараёнининг энг нозик нуқтаси, пойдеворидир. Дарс самарадорлигини ошириш мезонларидан бири дарсларда бири дарсларда пед технологияларни қўллашдан иборат. Бошланғич синф ўқувчиларига савод ўргатиш ва оғзаки ва ёзма нутқини ўстиришда мунтазам дарсларда педогогик технологиялардан кенг фойдаланиб, таьлим мазмунини ва ўқув самарадорлигини ошириш ўқувчилар нутқидаги камчиликларни бартараф қилиш. Демак, нутқ ўстиришда эьтибор беришимиз керак бўлган жиҳатлар куйидагилардан иборат:

• -    нутк устириш жараёнида методларни туFри танлай олиш;

• -    бадиий асарлар мутолаасини узликсиз равишда йулга куйиш;

• -    мантикий фикрлашга ундовчи матнлар билан ишлаш;

• -    турли хил мусобака дарсларини ташкил этиш;

• -    уцувчиларни куплаб шеьрлар ёдлашга даьват этиш;

• -    байонлар, таассуротлар ёздириш; -ижодий ишлар яратишга чацириш;

Савод чицариш даврида уцувчининг нутцидаги камчиликлари сабаблари цуйидагилардан иборат: -мактабгача таьлимнинг сустлиги; -фикрлаш даражасида ривожланмаганлиги; -она тилида таьлим олмасликлари;

Нутқ ўстиришда мана шу каби ноаньанавий технологиялардан фойдаланса мацсадга мувофиц булади: -Етти цадам; -Синквейн; -Инсерт; -Муаммоли вазият; -Зинама-зини -Чархпалак; -Кубиклар намойиши; -Венн диаграммаси;

-Коллаж; -Ацлий хучум; Уцувчилар OFзаки нутцини устириш учун ота - оналар билан хамкорликда цуйидаги ишлар амалга оширилади: -Телекурсатувлар тапцинида; -Мулоцат; -Синфдан ташцари утказиладиган машFулотлар; -Оила ота-она билан ишлаш; -Китобларни мутолаа цилиш; -Матн устида ишлаш; Дарҳақиқат, юқорида таькидлаб ўтилган пед технологияларни уцувчилар билим - самарадорлигини оширишга хамда нутци равон булишига хизмат цилади.

Жумладан:

• 1 . “Хамма хаммага ургатади” технологияси. Бу технология 3 - 4 синф ўқувчиларининг сўз туркумлари юзасидан олган билимларини мустаҳкамлашда ва оғзаки нумқини ўсмиришда ишлатилиди. Синф ўқувчилари 4 та гуруҳга бўлинади. Ҳар бир гуруҳ биттадан сўз туркумига оид бўлган қоидасини бир жумладан айтишади. Масалан, от ким? нима? кимлар? нималар? сўроғига жавоб бўлади. Гуруҳдаги барча ўқувчилар шу тарица от суз туркумига жавоб буладиган цоидаларни кетма - кет айтишади.

• 2 .“Бир онанинг минг боласи” технологияси. Технологиянинг қўлланиши бошланғич синфлар кесимида (1,2,3,4) синфларда қўлланади. Ўқквчига янги бўлган бирор бир нотаниш сўз ҳарфлардан топиш буйирилади (масалан, КУМАК)

• •    1 -синфларда: к харфи билан бошланадиган сузлар топиш;

• •    2-синфларда: к харфи билан бошланиб к харфи билан тугайдиган сузлар топиш;

• •    3-синфларда: к ҳарфи бошида к ҳарфи ўртасида к ҳарфи охирида келадиган сўзлар топиш;

• •    4-синфларда: к ҳарфи сўзнинг ўртасида қўш ундош бўлиб келадиган сўзлар топиш буйурилади.

Бундан ташқари 3 – 4 синфлардан бу технологиядан маьнодош сўзлар топишда ва қарама – қарши маьноли сўзлар топишда ишлатилади. Бу технологиянинг авзаллиги; ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқни ривожлантиради. Луғат бойлигини оширади. Яна бир яхши томони шундан иборатки, ўқувчилар босқичма – боқич оддийдан мураккабга қараб ўсиб боради.

• •    1-синфлар: калит, копток, кема, каклик, кунгабоқар, кунжут, кўк.

• •    2-синфлар: кўк, кек, копток, кийик, керак, кесак, камалак, канизак.

• •    3-синфлар: каклик, калтакесак, кеккирдак, кўм – кўк, кўкрак.

• •    4-синфлар: маккор, чакка, зукко, ҳакка, макка, икки, аккардион, дуккак.

Методлар кўп жиҳатдан ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига ҳам боғлиқ. Болаларнинг ёши улғайган сари тил материаллари устида мустақил ишлаш даражаси ҳам ортиб боради. Шу боис ҳам матн тнланганда хоҳ у оғзаки, хоҳ ёзма бўлсин ,албатта, ўқувчининг ёши, дунёқараши мос танлаши аҳамиятга эга, ўқувчилар нутқини ўстиришда ижодий фикрлаш методи ҳам яхши натижа беради. Бунда, асосан, дидактик мавзуни танлашга эьтибор берилади. Нутқи равон ўқувчи ҳар қандай мавзуда кўпчилик олдида ўз фикрини бемалол байон эта олади. Шу боис, нутқ ўстириш масаласи она тили таьлимнинг энг долзарб жиҳатларидан бири бўлиб қолаверади. Зеро, халқаро миқёсда PISA ва PERLS тестларига таййоргарлик жараёнида ҳам, асосан, ўқувчиларнинг мантиқий фикрлашда ҳисобга олинади. Ушбу педогогик технологиялардан фойдаланиш самарадорлиги ҳар томонлама баркамол, эркин фикрлайдиган шахсларни тарбиялаш давлат сиёсатининг устувор йўналишга айланган мавжуд шароитда ўқувчилар нутқини ривожлантириш алоҳида аҳамият касб этади.

Нутқни ривожлантириш шахсни шакллантиришнинг зарурий шартига айланди. Шундай экан, бошланғич таьлимда оғзаки ва ёзма нтқини ўстириш жамиятда маданиятли, комил шахсни тарбиялашда муҳимдир. Навоий бобомиз айтганларидек: “Сўз – гавҳар”. Унга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишимиз керак. Унинг маьно қирраларини англаб, фарзандларимизга ҳам буни яхшилаб англатмоғимиз лозим. Токи бу бетакрор она тилимиз ўз жозибасини сира йўқотмасин, мангу, барҳаёт яшасин.

Фойдаланилган адабиётлар:

• 1.    Абу Наср Фаробий. Намунали ўқиш ҳақида 328 - 329 бетлар.

• 2.    Б.Тўхталиев, Р.Иноғомова, П.Абдулаҳатова. дарсликлар билан ишлаш методикаси. Е – 2008. “Маьрифат” газетаси. 46 – сон. 2015 йил.

• 3.    Каримжанова Д.А. Ӯқув муассасаларида меъёрий ҳужжатларни юритиш. Ӯқув қулланма. Тошкент. Нафас 2021й.

• 4.    Каримжанова Д.А. Бозй ва инкишофи нутқ дар таълими савод. Ӯқув қўлланма. Тошкент. Фирдавс. 2021й.

• 5.    Karimov, U. U., & Karimova, G. Y. (2021). THE IMPORTANCE OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN ACHIEVING EDUCATIONAL EFFECTIVENESS. Журнал естественных наук, 1 (1).

• 6.    Каримова, Г., Акбарова, М., Акрамжонов, Қ., & Йўлдашева, Г. (2021). ЖАМИЯТ   ИЖТИМОИЙ   ТАРАҚҚИЁТИДА   ИННОВАЦИОН

• 7.    Джалолова, М., Рахманова, Э. Ю., & Косимова, Х. Н. (2021).

ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ. Интернаука , (10-3), 42-43.

ВОСПИТАНИЕ СЕНСОРНОГО ВОСПРИЯТИЯ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА. Scientific progress , 1 (6).